Безме русча белмибез?!

Татарстан Дәүләт Советында Россия мәктәпләрендә рус теле белән әдәбиятны укыту концепциясе проектын карауга багышланган түгәрәк өстәлдә дә аны телгә алдылар.
кеше ҮЗ туган телендә белем алырга хокуклы

Белгечләр үзләре дә яшереп тормый, концепцияне әзерләргә бик аз вакыт бирелгән. Җитмәсә, эшче төркемгә милли республикалардан бары тик Татарстаннан ике галимне җәлеп иткәннәр. Кызганыч, аларның тәкъдимнәрен дә чүп чиләгенә атарга маташканнар, әмма Татарстан Президенты Рөстәм Миңнеханов исеменнән Россия Дәүләт Думасы рәисе, концепциянең башында торучы Сергей Нарышкинга мөрәҗәгать юллангач, хәл уңай якка үзгәргән. Мәскәүдә әзерләнгән документ белән, җәмәгатьчелек фикеренә дә колак салып карыйк әле, дип, белгечләр Россия буйлап сәфәр йөри. Декабрьдә концепция кабул ителергә тиеш инде.

Искәрткәнебезчә, узган атнада рус теле һәм әдәбияты концепциясе буенча Казанда Дәүләт Советы бинасында фикер алыштылар. Россия мәгариф академиясе президенты, рус теле һәм әдәбияты укытучыларының Халыкара ассоциациясе рәисе Людмила Вербицкая сүзләренчә, документ дүрт бүлектән тора, әмма рус телен туган булмаган һәм чит тел буларак укыту турындагысы, башкалары белән чагыштырганда, йомшаграк килеп чыккан.

Санкт-Петербург дәүләт университеты профессоры Леонид Московкинда да шушы бүлектә аеруча күп сорау туган.
- Милли төбәк булмаса да, Санкт-Петербургта чиста рус, катнаш, рус булмаган балалар гына укый һәм рус теле чит тел буларак укытыла торган класслар бар. Татарстанда һәм милли төбәкләрдә күбрәктер, шундый очракларны күздә тотып, концепциядә һәрберсенә игътибар бирергә кирәк. Юкса, проект авторлары, җирле үзенчәлекләрне исәпкә алмыйча, рус телен барлык төбәкләрдә бертөрле укыту яклы. Имеш, укыту русча алып барылмаган төбәкләрдә бердәм дәүләт имтиханы күрсәткечләре түбән. Конституция буенча, кеше үз телендә белем алырга хокуклы, - диде профессор.
Ул, башка телләргә күз йомып, рус телен генә алга сөрүнең файдасыз икәнлеген дәлилли торган мисал да китерде. 1870 елга кадәр патша Россиясендә рус булмаган балалар өчен мәктәпләр ачыла, әмма укыту бер нәтиҗәгә дә китерми, балалар русча юньләп сөйләшә алмый, хәтта миллионлаган рус баласы белем алган Константин Ушинский дәреслеге дә вазгыятьне коткармый. Шуннан соң Казан белем бирү округы попечителе Петр Шестаков рус булмаган балалар өчен укыту методикасы төзи. Ул егерме елдан соң гына кулланышка кертелә, нәтиҗәдә милли мәдәниятләрнең чәчәк атуына ирешелә, рус булмаган кешеләр арасында төпле белемле һәм теле телгә йокмый русча сөйләшүчеләр арта башлый.

Милли мәктәпләрдә русча яхшырак сукалыйлар

Казан федераль университетының рус һәм чит илләр филологиясе бүлеге мөдире Резеда Мөхәммәтшина әйтүенчә, концепция һөнәри генә түгел, сәяси һәм идеолог яктан да бик кирәк.
- Рус теле белән әдәбиятны һәм милли телләрне, мәдәниятләрне үстерүне икесен бергә карарга кирәк. Аерым карасак, бик зур проблемалар булачак. Бала рус телен дә, туган булмаган телен дә яратсын, горурлансын өчен, нишләргә? Кызганыч, концепция әлегә бу сорауга җавап бирми. Мәктәптә барлык фәннәрне русча укытуга күчсәк һәм балалар бакчаларында рус теле буенча гына тест үткәрсәк, бу милли белем бирүнең үлеменә китерәчәк, - дип, инкыйразның тамырына төртеп күрсәтте галимә.

Резеда Мөхәммәтшина сүзләренчә, Татарстанда гаилә институты көчле, күпбалалы гаиләләр күп, башка төбәкләргә караганда, аерылышучылар да азрак. Ни өченме? Чөнки безнең тамырларыбыз бар, буыннан буынга гореф-гадәтләребез күчеп бара. Манкортлар әти-­әниләренең генә түгел, үзләренең дә кем икәнлеген оныта.
Галимә бер хезмәттәшенең Чечня башкаласы Грозный шәһәрендә күргәннәрен сөйләде. Анда бөтен фәннәр русча укытыла, дәүләт учреждениеләрендә язулар да русча гына, хәтта туган әдәбият рус телендә алып барыла. Бу инде нәкъ менә концепция хәзерге төстә тасвирлаган модель. Ханым урамда халыкның биеп, җырлап йөргәнен күргән дә Грозный университеты ректорыннан: «Бүген сездә милли бәйрәмме, әллә татарлардагы сыман Сабан туемы?» - дип сораган. Ректор, башын иеп: «Бүген Россия командасы футбол буенча дөнья чемпионатында җиңелде, алар шуны бәйрәм итә», - дигән. Резеда Мөхәммәтшина фикеренчә, беренче урынга үз ватаны белән горурланучы гражданнар тәрбияләү максатын куярга кирәк. Россия­нең бердәмлеге шуңардан тора.

Концепция проектында язылганча, бүген Россиянең дүрт меңнән артык мәктәбендә укыту рус телендә түгел, башка телләрдә алып барыла. Нәтиҗәдә Россия гражданнарына тигез булмаган шартлар тудырыла. Проект авторлары фикеренчә, әлеге вазгыять бик куркыныч күренешләргә китерәчәк: дәүләтнең тел бердәмлеге югалачак, социаль киеренкелек артачак, һәм иң хәтәре - милли хәвефсезлеккә әйтеп бетергесез зыян салыначак.

Әле ярый Татарстанның мәгариф һәм фән министры беренче урынбасары Андрей Поминов мондый куркыныч сүзләрдән соң кәефне күтәреп җибәрде. Баксаң, милли мәктәпләрдә рус теле яхшырак укытыла икән бит, моны БДИ нәтиҗәләре дә, 100 балл алучылар саны да күрсәтә. Тәҗрибә күрсәтеп тора: ике телдә оста сөйләшүчеләр белемне дә яхшырак үзләштерә.

Казандагы Ш.Мәрҗани исемендәге 2нче татар гимназиясе директоры Камәрия Хәмидуллина министр урынбасарының сүзләрен саннар белән көчәйтеп җибәрде. 2015 елда рус теленән бердәм дәүләт имтиханының уртача баллы Россиядә - 65,9, Татарстанда - 69,2, 2нче гимназиядә - 69,3; математикадан Россиядә - 45,4, Татарстанда - 50,15, 2нче гимназиядә - 59,48; химиядән Россиядә - 57,1, Татарстанда - 63,4, 2нче гимназиядә - 80. Шунысы игътибарга лаек: биредә фәннәр бары тик татарча укытыла, 10‑11нче классларда имтиханга әзерләү өчен терминнарны ике һәм хәтта өч телдә өйрәтәләр.

Концепция авторлары Россия законнарын белмиме?

Түгәрәк өстәл сөйләшүенә Чувашия мәгариф һәм яшьләр сәясәте министрының беренче урынбасары Светлана Петрова да чакырулы иде. «Концепцияне мондый хәлдә хәтта киң җәмәгатьчелеккә чыгарырга ярамый», - дип ярсып әйтте ул. Тигез булмаган шартлар дигәннән, Петрова сөйләвенчә, ул үзе чуваш, беренче класска кадәр бер русча сүз белмәгән, башлангыч классларда да чуваш телендә генә укыган, бишенче класстан соң русча белем ала башлаган. Аңа карап кына руслардан бер ягы белән дә ким түгел.
- Халыкның русча аңлаша алмау мәсьәләсе Идел буе төбәкләренә берничек тә кагылмый. БДИ нәтиҗәләре дә чуваш телле мәктәпләрдә рус теллеләренә караганда яхшырак, - диде Светлана Петрова.

Баксаң, ут күршеләребез - башкортларда рус телен укыту ягыннан бер проблема да юк икән. Башкортстандагы мәгарифне үстерү институтының башкорт һәм башка туган телләр кафедрасы доценты Фәнзил Санъяров чыгышыннан аңлашылганча, кардәшләребездә, фәнни-методик мәктәп көчле булганга, хәлләр ал да гөл.
Татарстан Дәүләт Советының Мәгариф, мәдәният, фән һәм милли мәсьәләләр комитеты рәисе Разил Вәлиев татар мәктәбен тәмамласа да, үзен беркайчан да кимсетелгән итеп хис итмәгән, ике югары уку йортында белем алып чыккан. Ул түгәрәк өстәлдә Марат Кәбировның язмасын телгә алып, баш исемен «Русский язык поднимать, остальные добивать?» дип тәрҗемә иткәч, Людмила Вербицкая да, шаккатып, башын чайкап куйды.

Разил Вәлиев фикеренчә, рус теле белән әдәбиятны өйрәнергә өстәмә сәгатьләр бирергә уйласалар, туган телнең өлешенә керәчәкләр. Шулай ук депутат концепциядә Россия законнарына каршы килә торган урыннар тапкан.

- Концепция авторлары ил законнарын, аеруча Конституция белән «Телләр турында»гы законны бөтенләй өйрәнмәгән дигән тойгы калды миндә, - диде ул.
Концепциядә мондый җөмлә бар: «Русский язык необходим гражданину России как основное средство общения с другими людьми». Ә «Телләр турында»гы Федераль закон болай ди: «Российская Федерация гарантирует всем ее народам независимо от их численности равные права на сохранение и всестороннее развитие родного языка, свободу выбора и использования языка общения».
Россия мәгариф академиясе президенты Людмила Вербицкая гамьле сөйләшү барышында үзенә зур ачыш ясаган булса кирәк. «Концепция шундый киеренкелек тудыра аладыр, дип башыма да китермәдем», - диде ул. Мәскәү кунагы очрашуда яңгыраган фикерләрне концепцияне эшләгәндә исәпкә алырга вәгъдә итте.