ИЛ КЫЗЫ

Соңгы лекция бетүгә, гадәттәгечә, чыштыр-чыштыр килеп, дәфтәр-каләмнәрне дипломатларга тутыра башладык. Шулвакыт параллель төркемнән Гөлира Сәйфетдинованың тавышы 20 нче аудитория һавасын ярды:
- Кызлар! Кайсыгыз, миңа ияреп, артистка янына бара?!
Артистка сүзен ишетүгә:
- Мин, мин! - дип чәчрәп чыктым.
РСФСРның халык артисткасы Фатыйма Ильская фатирының бусагасын, көтмәгәндә-уйламаганда, шулай атлап кердем. Ул безнең икебезне дә балкып каршылады. Аның бөтен йөзеннән, бераздан абайлап алдым, шомырттай кара күзләреннән нурлы балкыш бөркелә иде. Мин аның нур чәчеп торган мөлаемлыгын күреп, таң калдым. Якты, мәгънәле карашына сокландым.
Әңгәмә вакытында, аның бәрхет тавышын ишетеп, үземне Г.Камал театрында спектакль карап утыргандай хис иттем. Чөнки тугызынчы дистәне ваклый башлаган артистканың гадәти сөйләме дә югары дәрәҗәдә культуралы, менә дигән сөйләмгә ия булуы күренеп тора иде. Ул сөйләгәндә, аның гап-гади фатиры яхшы акустикалы бинаны хәтерләтте. Аның тавышы яңгырап ишетелә иде. Кайтавазлы, күңелгә рәхәт, йомшак-ягымлы тавыш иде. Андый тембрлы һәм диапазонлы тавыш сирәк кешедә очрый.
Минем каршымда татар театрының тере легендасы, әтисе Салихтан - ике айлык вакытта, әнисе Хиҗәстәдән ике яшьтә ятим калып, Галимҗан бабасы һәм Гобәйдә әбисе тәрбиясендә, ләкин авыр тормышта, эшкә җигелеп үскән, 13 яшендә актерлык эшчәнлеген башлап җибәргән Оренбург кызы Фатыйма Ильская үзе утыра иде. Шул вакытта исем китте: псевдонимын да дөрес сайлаганнар бит! Яшүсмер кыз вакытыннан алып, 65 ел гомерен һәм шәхси тормышын театрга багышлап, халкына һәм иленә тугры хезмәт итеп, ул үзенең чынлыкта Ил кызы булуын күрсәткән. Татар театр сәнгатенең эстафета йөзеге аңа күчү дә күп нәрсә турында сөйли!
Хисчән, күтәренке рухы аның тышкы гүзәллегенә бик тә туры килә. Атаклы Зөһрә (Ф.Бурнаш «Таһир - Зөһрә»), Джульетта (У.Шекспир «Ромео - Джульетта») рольләрендә нәкъ шундый шәхес кенә уйнарга тиеш булгандыр да. Лирик-романтик пландагы актриса сәхнәдә дә, көнкүрештә дә үзе булып калган. Ул миңа тормышта да артистлыгын дәвам иткән кебек тоелды. Мәсәлән, Ф.Бурнашка күрсәткән көйсезлекләре (капризлары) үзе үк кечкенә «уен»ны хәтерләткән бит.
Фатыйма ханым ялгыз яши иде. Аңа әңгәмәдәш бик тансык булуын шундук аңлап алдым. Килгәләп йөрергә рөхсәт соравыма, ул шатланып риза булды. Дөрес, Фатыйма ханым танышлары белән телефон аркылы да аралашып-сөйләшеп яши, алар: «Аһ, тавышың ла, тавышың!» - дип соклануларын белдерәләр икән. Шул сүзләр карт артистканың кәефен җибәрә дә икән инде.
- Матур тавышымның кирәге шулкадәр генә хәзер! Менә аякларым сәламәт булсын иде! Дөнья йөзен күрә алмыйча, өйдә ябылуда ятам, - ди ул, кул таягына ымлап. Ләкин бу күңелсезләнүе һич тә озакка сузылмый. Аның һәр сүзен игътибар белән тыңлавымны, авызыннан чыгуын көтеп утыруымны күреп-белеп тора. Шуңа күрә «Ширкәт» һәм «Сәйяр» труппаларында ничек эшләвен кыскача гына сөйли. Фатыйма Хуҗасәетова Казан тамашачысы алдына беренче тапкыр 14 яшендә «Сәйяр» артисткасы буларак чыгып баса. Г.Кариев кушуы буенча, Фатих Бәкер Оренбургка хат язып, танышы Фатыйманы эшкә чакыра. Труппа җитәкчесенең тәкъдиме белән, сәхнә өчен «Ильская» псевдонимын сайлыйлар. (Фатих Бәкер - озак еллар Ташкентта яшәгән, галим, профессор.) Шул чорлар турында: «Юньле-башлы белем дә ала алмадым», - дип зарланып искә ала Фатыйма ханым. Үзенең сәхнә кумиры Сәхипҗамал Гыйззәтуллина-Волжская булуын әйтә. «Ул да ялгыз яшәде. Берьялгызы үлеп тә китте», - ди ул, уфтанып. «Үзбәктә ачылган Татар театрының баш режиссеры Бакиров иде, мин дә шул труппада уйнадым», - ди. Гражданнар сугышы чорында фронт театрларында да уйнаган ул.
Без, пединститутның ике студенткасы, бик еш булмаса да, артистканың хәлен белергә баргалыйбыз. Аена бер тапкыр «Горький исемендәге культура һәм ял паркы» тукталышындагы гастрономнан персональ пенсионерлар өчен әзерләп куелган махсус паек алып кайтып бирәбез. Аннары, кем әйтмешли, идән-сәкесен юабыз, тузаннарын сөртәбез. Аның сөйләгәнен тыңлыйбыз, үзебез дә аңа кушылып китәбез. Шушы эшләрне тәмамлагач, кайту ягына җыена башлыйбыз. Туй кунакларын кыстаган кебек, Фатыйма ханым безне паек ризыклары белән сыйларга әзерләнә. «Аштан өстен булмагыз», - ди. Аның күңелен күрер өчен, матур итеп табын көйлибез. Дегустаторлар кебек, тәм-томыннан авыз итәбез дә, табынны җыештырып, хуҗабикә белән саубуллашабыз...
Татар-рус бүлегенең төрле төркемнәрендә укыганлыктан, Фатыйма ханым янына Гөлира аерым, мин аерым йөри башладык. Мондый бүленеш минем өчен берникадәр файдалы да булды, чөнки үземне кызыксындырган темаларга сөйләшү мөмкинлеге артты. Горький урамындагы 17 нче йортта мәшһүр шәхесләр яшәгән. Муса Җәлил дә фронтка шушыннан киткән. Гаилә дуслары булган Җәлиловлар турында артистка рәсми төстәрәк сөйләде. Җәлилне, «зур талант», дип атады. Ишле фоторәсемнәр арасыннан аралап, бергәләп төшкән рәсемнәрен күрсәтте. Соңыннан, елмаеп: «Муса бик мут иде», - диде.
Фоторәсемнәр арасында котлау открыткалары да бар. Берсе шагыйрь Хәсән Туфан кулы белән язылган:
Туган илебез кебек талантлы сез,
Халык кебек җитез, чая сез;
Эшегезгә лаек сезнең исем:
Чын мәгънәдә Ильская сез!
Ул аны артистканың сәхнә иҗатындагы уңышлары алдында баш иеп кенә түгел, ә хатыны Луиза Салиәскәровага күрсәткән ярдәмен истә тотып та язган булса кирәк. РСФСРның атказанган артисткасы булганлыктан, Ф.Ильскаяга, башкаларга караганда, паек күбрәк бирелгән. Шәфкатьле артистка Туфан хатынына да шуннан өлеш чыгарган. Иренең гомерен саклап калу өчен донор булган, «халык дошманы хатыны» дигән мөһер сугылып, эшеннән дә, фатирыннан да куылган артистканы үлем тырнагыннан барыбер коткарып кала алмаган Фатыйма ханым...
Артист тормышы төрле хәлләргә бай булуы белән дә аерылып тора. Фатыйма Ильскаяга үз исемендәге героиняларны уйнарга туры килә. М.Әмирнең «Тормыш җыры»ндагы Фатыйма - иң популяр сәхнә образы. Бу спектакльдә артистка, сөйгән яры Басыйрга багышлап, җыр башкара. Димәк, аның җырлау сәләте дә камил булган. «Тормыш җыры»нда кешенең язмышы җырга ышанып тапшырыла. Ил иминлеге өчен борчылу, ил исән булса, үзеңнең дә исән булуың фәлсәфәсе, дөресрәге, туган-үскән илеңнән «бетмәс көч алу» фикере, язучы Гариф Ахунов язганча, халык җырларыннан ук килә торган шушы фәлсәфә - бу җырны үлемсез итә.
С.Җамалның «Фатыйма Сабри» әсәрендә дә төп рольдә - Ф.Ильская. Бу ике рольне башкарганда да, аның хыялында фронтта һәлак булган газиз улы гәүдәләнә. Кем белә, йөзе-кыяфәте белән дә әнисенә тартым Фуатның йомшак-җылы тавышы, бәлки, театр сәхнәсендә чыңлар иде!.. Ләкин егерме яше дә тулмаган Фуат Бакиров 1943 елның 8 ноябрендә Украинаны азат итү өчен барган канлы сугышларда һәлак була... РСФСРның халык артисткасы Рәшидә Җиһаншина үзенең хатирәләрендә менә нәрсәләр яза: «Сугыш беткәннән соң, Фатыйма апа улының каберенә барды, Фуатның исән калган дуслары белән озак вакытлар хәбәрләшеп торды. Соңрак ул гарәп язучысы С.Җамалның «Фатыйма Сабри» драмасында карт ана - Фатыйма образын башкарды. Ул йомшак күңелле, горур, нык табигатьле ананың сагышын бик тирән итеп гәүдәләндерде. Фәкать зур кайгы кичергән аналар гына шундый тирән хисләрне бирә ала, минемчә, олы мәгънәсендә Ил исемен йөртергә лаек булган Фатыйма Ильская кебекләр генә».
Без, студент халкы, театрга яратып йөрибез, спектакльләрне карап барабыз. Кыскасы, хәзерге көн тамашасы белән без таныш. Элек ничек булган? Мине шул кызыксындыра. Фатыйма ханым янына барган саен, әүвәлгеләр турында ни дә булса белеп, хәбәрдар булып кайтам. Мин сораштырам, ул иренмичә сөйли. Элек спектакль турында тулы мәгълүмат афишаларда, газета битләрендә басылган. Алар тамашаны килеп карарга чакырган үгетләүләр белән чуарланган. Халыкны җәлеп итү өчен, танцылар оештырылачагы игълан ителгән. Спектакльдән соң, афишада алдан хәбәр итеп, концерт куелу очраклары да булган. Анда аерым артист «сольный» чыгыш ясаган. Афишада баш рольләрне башкаручылар һәм катнашучылар аерым исемлек белән бирелгән. Иң ахырда театр мөдире, баш режиссер, суфлер, администратор күрсәтелгән. Билетлар алдан китап кибетендә, китапханәдә сатылган. Спектакль куеласы көнне театр бинасында да сатып алырга мөмкин булган. Артистлар атна ахырында, ягъни җомга, шимбә һәм якшәмбе көннәрендә генә уйнаганнар. Атнаның беренче яртысы роль өйрәнүгә, репетиция ясауга киткән. Тамаша көндезге 2дә яисә 3тә, кичке 8дә яки 8дә 30да башланган. Тәнәфес вакытында Салих Сәйдәшев җитәкчелегендәге 20 кешелек оркестр борынгы һәм яңа милли көйләрне уйнап торган. Программада алдагы көндә нинди спектакль, кемнең бенефисы булачагы анонс итеп бирелгән.
Г.Кариев җитәкчелек иткән «Сәйяр» труппасының беренче артисткаларыннан Фатыйма Ильскаяның бенефисы аңа 14 яшь тулып узгач ук оештырылган. Бу вакыйга Казанда булган. Талантлы яшь артистка, гомумән, спектакльләрдә күбесенчә төп рольләрдә уйнаган. Аны, «татар-башкорт сәхнәсенең талантлы артисткасы», дип бәяләгәннәр. Ул туган шәһәре Оренбургны да онытмаган. Узып барышлый булса да, якташларына бер гастроль спектакленнән өлеш чыгара торган булган. Мәсәлән, шушы шәһәрдән күтәрелгән артистка үзен югары биеклеккә җиткергән халкы алдында «имтихан тотып», берсендә Ф.Бурнашның атаклы «Таһир - Зөһрә»сен бүләк иткән. 21 яшендә, икенче мәртәбә Казанга килеп, Татар академия театрында эшли башлаган «хәзинә»не, тора-бара, афишаларда, зурлап, «Фатыйма ханым Ильская» дип яза башлаганнар. Талантлы кызын халык та таныган, ә хөкүмәт аңа ТАССРның атказанган артисткасы исемен сәхнә эшчәнлеге егерме елдан артып киткәч кенә биргән...
«Ил кызы» псевдонимын иҗатына юлдаш, компас иткән Фатыйма ханым гомеренең соңгы көннәрендә ачы үкенү хисләре кичермәгәндер дип кайсыбыз әйтә ала?!.