Өч оя балалар үстерсә дә, өйдә берүзе

Караширмә авылы ямьле Мишә елгасы буена урнашкан. Яз көне бу үзәнлекне су баса. Авыл кешеләре шул чакта малларын таулырак җиргә күчерә башлый. Мишә елгасы ярларыннан ташый-ташый диңгезгә әверелгән кебек була кайчак. Шушы авылда Сәгыйдә исемле кыз үсә. Әтисе Габдулла балыкчылык белән шөгыльләнә. Сәгыйдә абыйсы Гаффар белән әтисенә балык тотарга булыша. Сәгыйдә әтисе белән Теләче базарына балык сатарга барырга ярата. Теләчедә базар гөрли. Кайсы мал сата, кайсы – яшелчә. Әнә базар кырыенда бер сукыр бабай гармун уйный. Хатыны кушылып җырлый. Узган һәр кеше алдындагы бүреккә акча сала. 

Сәгыйдә барысын да күзәтә. Менә алар янында гына әтисе белән улы агачтан ясаган урындык, тәрәзә рамнары сатып тора. Әтисе күрмәгәндә егет Сәгыйдәне күзәтә. Сәгыйдәнең дә күзе егеткә төшә. Аларның күзләре очраша, Сәгыйдә оялып башын аска ия. Үзе шунда ук авыз чите белән елмаеп та куя.
Сәгыйдә дә бик чибәр бит! Чәчләрен турыдан ачып, толымнарын җилкәсеннән төшереп салган. Җиләк кебек өлгергән вакыты. Болар кайсы авылдан килделәр микән?

Сәгыйдәнең башына төрле уйлар килде. Шул вакыт егетнең әтисе Сәгыйдәләр янына балык алырга килә. Өлкәннәр сөйләшеп тә алырга өлгерделәр. «Мин Юлбаттан килдем. Сездә кыз бар, миндә – егет», – диде Зыятдин карт. Габдулла белән Зыятдин икенче базарда күрешергә сүз куешып, кул бирештеләр. 
Габдулла кайтышлый ук кызына сүз катты: «Сәгыйдә кызым, барысы да син әйткәнчә булыр. Мин сине мәҗбүриләп кияүгә бирмим...». Сәгыйдәгә егет бик ошады шул. Кыз әтисенә каршы килмәде. Икенче базарда Зыятдин карт белән улы аларга чәй эчәргә керделәр. Кыз чаршау эченнән егетне күзәтте. Егет Хәйретдин исемле икән. Кода буласы кеше улына карата бик коры, үз кулында тота кебек.

Шулай да Хәйретдин Сәгыйдәгә хат язып алып килгән булып чыкты. Хатны Гаффар абыйсына биреп калдырган. Хатта берничә генә сүз язылган иде. «Минем күңелем синдә, риза бул, сәлам белән Хәйретдин». 

Сәгыйдә янды-көйде. Әле аның егетләрдән андый хат та алганы юк. Озак та тормады, җомга көнне Сәгыйдә Юлбатка инде килен булып килде. Сәгыйдәнең күзе биредәге тауларга төште. Ике тау арасына урнашкан авыл икән бу. Зыятдиннар урта хәлле кешеләр, Хәйретдин исә өйдә төпчек малай икән. Башка чыгып булмый икән дип уйлады Сәгыйдә. Ә менә кайнанасы урын өстендә булып, Сәгыйдә ишектән кергәндә үк бу өйдә күптән хатын-кыз кулы тимәгәнлеген күреп алды. Сәгыйдә беренче эш итеп самоварны агартты. Мунча ягып, кайнанасын юындырып чыгарды, тәмле чәй ясап эчертте. «Рәхмәт килен, рәхәт яшә», – диде әби. Киленнең беренче көне шулай үтеп китте.

Еллар уза торды. Хәйретдин бик акыллы ир булды, бер-берсен яратып яшәде алар. Сәгыйдә бу нигездә өч бала тапты. Беренче баласы кыз булды. Гыйззәтбану исемен куштырды Хәйретдин. Икенчесе дә кыз, аңа Мәргүбә исемен бирделәр. Өченчегә Хәйрулла исемле улы туды. Малаена өч яшь булганда Хәйретдин вафат булды. Сәгыйдәнең тулып торган бәхетле тормышы чәлпәрәмә килде. Улыннан соң, озак та тормый кайнанасы үлеп китте. Шулай итеп Зыятдин карт килене һәм өч бала белән торып калды. Сәгыйдә кая барырга да, нишләргә дә белмәде. Балаларын алып Караширмәгә дә кайтасы килми. Әле үзе үк өйләнерлек бабай янында калып та булмый. Уйлаганы дөрес булды,

Зыятдин карт киленгә бәйләнә башлый. «Әйдә никах укытыйк та, бергә торыйк», – дип ялына ул киленгә. Сәгыйдә бу хәлләргә бик аптырап, киңәш сорарга мулла абзый янына бармыйча булдыра алмады. «Мулла абзый, мин кая барыйм икән? Миңа нишләргә хәзер», – ди ул. Мулла кеше бу хәлләрне ишеткән булса да, тагы бер кат уйланып, Сәгыйдәгә үз киңәшен бирә. «Сәгыйдә, син Зыятдинга барма, ул иреңә хыянәт итү булыр. Әнә югары очта Шәйдулланың хатыны бәбидән үлде. Аның 9 баласы калды. Үз балаларың да шунда сыяр», – ди мулла абзый. 

Тик хәлләр мулла уйлаганча гына җиңел булмый шул. Зыятдин карт өч баланы үзенә алып кала да, Сәгыйдәне өйдән куып чыгара. Сәгыйдә әнә шулай канлы яшьләрен агыза-агыза Шәйдулла өенә барып керә. 

Хатын өйгә кергәч, авып китә яза. Түрдәге сәкедә сигез бала моңа карап утыра. Бишектә яшь бала елый. Шәйдулла да өметле күзләре белән Сәгыйдәгә карап тора. Сәгыйдә ишек яңагына сөялеп озак басып тора әле. Ишектән кире чыгар иде, барыр җире юк. Барлык көне көчен җыеп: «Балалар риза булса, калам», – ди. Шәйдулла: «Рәхмәт, Сәгыйдә, бервакытта да рәнҗетмәм сине», – дип, аптырап калган хатынны өстәл янына утырта. 

Әнә шулай Сәгыйдә өчен яңа тормыш башлана. Шәйдулла бай тормышлы кеше. Уллары күп булгач, чәчү җирләре дә күп була. Сәгыйдәнең үзенең балалары өчен үзәге өзгәләнә. Суга барганда да, кайтканда да Зыятдин картның капкасын шакый. Ләкин карт аны кертми. Балалары һәрчак капка астыннан «әни-әни» дип елап калалар. Үзәкләре өзелә ананың. Бер урамда яшәсә дә, Сәгыйдә балаларын күрергә тилмереп яши. Шәйдулла бик киң күңелле кеше була. Зыятдиннан балаларны сорап та карый.

Ләкин карт үз сүзендә нык тора. Сәгыйдә дә үги балаларга яхшы әни булырга тырыша. Балаларның олыраклары Сәгыйдәнең чәенә тоз да салып куялар. Әллә нинди шуклыклар эшләсәләр дә, Сәгыйдә чыдый, тавыш күтәрми. Бергә-бергә уртак тормыш алып барырга тырышалар. Сәгыйдәнең Шәйдулладан да 4 баласы була: уртак тормышта тагын ике кыз, ике малай туа. Еллар уза тора, үги балалар да үсәләр. Төп йорттан берәм-берәм чыгып китә баралар. Зыятдин карт та өйләнә. Аның яшь хатыннан бер малае үсә. Ул Разаэтдин исемле була. Зыятдинда калган балалар да үсеп, кызлар кияүгә чыгалар. Улы солдат хезмәтенә алына. 

1920 елның көзендә Юлбат авылында янгын чыга. Шәйдулла күршесендә яшәгән Борһаннардан чыга янгын. Шәйдуллалар бернәрсәсез кала, хәтта икмәк төялгән ике атны абзардан алып чыга алмыйлар. Атлар, сыерлар тереләй абзарда яналар. Ул вакытта Тенекигә таба ярты авыл янып бетә. Шәйдуллаларның бакча башында кара мунчалары калган була. Мунчаны рәтләп, гаилә кышны шунда чыга. Янгын хәсрәте өстенә, 1921 елны илгә ачлык килә. Җәй буена бер бөртек яңгыр яумый. Шул вакытта күп кешеләр гаиләләрен алып авылдан чыгып китәләр.

Шәйдулла Сәгыйдәгә беркая да китмибез ди. Аннан соң колхозлашу башлана. Шәйдуллаларның колхозга бер дә керәселәре килми. Сәгыйдә авылда иң уңган килен булып тора. Көлтә бәйләгәндә дә аңа тиңнәр булмый. Әмма Сәгыйдә илдәге хәлләрне уйлап, соңрак колхозга керергә була. Бигрәк тә мулла абзыйларны авылдан сөргәч, өметләре киселә хатынның. Тырыш, уңган хатын колхозда да югалып калмый. Колхоз җыелышында Сәгыйдәне районга депутат та итеп сайлыйлар. Җыелыштан кайткач, Сәгыйдәне клубка чакыралар. Сәгыйдә сәхнәгә чыккач, сүз ала. 

– Иптәшләр, эшләргә дә эшләргә, колхозны алга җибәрергә кирәк, ди. Сәгыйдә үз сүзендә нык тора. Гомер буе тырышып хезмәт куя. Озак та үтми Шәйдулласы да үлеп китә. Аннан 1941 елны сугыш башлана. Сәгыйдәнең Сөнгатулла исемле улы беренче көннән үк сугышка китә. Озак та тормый, аның хәбәрсез югалган дигән хаты килә. Сәгыйдәнең өч үги малае да төрле сугышларда һәлак булалар. Кызлары да урнашып, таралышып бетә.

...Тәрәзә төбендәге шаулап утырган яран гөлләренә карап таң кала Сәгыйдә. Көн саен агач кашыктан су салып, хәлләрен сораша ул аларның. Алар белән серләшә, сөйләшеп йөри. Менә сугыш та бетте, илдә тынычлык та урнашты. Тик күңел генә һаман тыңгысызлана. Сәгыйдә өч оя балалар үстерсә дә, өйдә берүзе. Әле ярый Вазыйфа исемле кызы әнисенә гел килеп тора, бүулышырга тырыша. Колхозда мал врачы булып эшли ул. Кайтышлый да, китешли дә хәл белергә керергә өлгерә. 

Көннәрдән беркөнне Сәгыйдә карчык күлмәкләрен сумкасына тутырып, туган авылы – Караширмәсенә җыенуын әйтә. Балачакта су китергән тау астындагы чишмәсен сагынуын да яшерми. «Чишмә буена барып кайтырга кирәк, Гаффар абый белән зиратка да барырбыз бәлки. Бу минем соңгы баруым булыр, мөгаен», – ди. Чыннан да Сәгыйдәнең соңгы баруы була бу. Караширмәдән кайткач, бик каты чирләп китә ул.

– Ии, әни, хәерле гомерләреңне биреп, озак яшә әле! 
– Вазыйфа кызым, туган авылымда күз генә тидерделәр. Бу кадәр матур әби кайда булган соң моңарчы диделәр?!
Кайда булсын?! Караширмәдән Юлбатка кайткан да, шунда тулы бер гомер кичергән, итәк тутырып балалар үстергән. Ирләрен яраткан, гел эшләп торган. Һәрвакыт ачык йөзле, юмарт, кешелекле булып кала алган. Язмыш Сәгыйдәне төрле яклап сынаса да, аның язмышка бер генә дә үпкәсе дә юк. Яши-яши бер генә үпкәсе дә калмаган. Бар үткәне – бары тик аныкы гына. Ул гомер аңа гына язылган. Башкага бирелмәгән.

Гөлфия Галиева.