Климат җылынгач, кешенең кыяфәте дә үзгәрә, яки Россиягә яңа климатка әзерләнергә кирәк...

Аныңча, тропик киңлекләрдә бу процесслар акрын, ә урта киңлекләрдә дөньядагы уртача күрсәткечләргә караганда 2,5 тапкыр тизрәк уза. Төньяк территорияләргә килгәндә, анда тагын да күбрәк тизлек белән җылына – якынча 3,5 тапкырга. 

Кыш фасылы кыскара бара
Әлеге феноменның сәбәпләре нидә? Казан федераль университетының метеорология, климатология һәм атмосфера экологиясе кафедрасы доценты Тимур Әүхәдиевтан без шул хакта сораштык. 
– Безнең илдә климатның җылыну темпы бөтен дөньядагы глобаль җылынуга караганда чынлап та ике ярым тапкырга тизрәк бара. Бу безнең географик урнашуыбыз белән бәйле. Территория төньяккарак урнашкан саен, җылыну темплары анда югарырак була бара, – ди ул.   
Җылыну процессыннан тискәре нәтиҗәләр генә көтәргә кирәк түгел, дип тә кисәтә белгеч. Бердән, кыш җылырак килә һәм бу ел фасылы кыскара да бара.
– Бу, әлбәттә, җылыту чоры да кыскара дигән сүз. Җәй озынрак булгач, вегетация чоры да сузыла. Монысы исә авыл хуҗалыгы өчен уңайлы күренеш. Әмма тискәре нәтиҗәләрен дә әйтми булмый. Быелгы көзне генә алыйк, ул бик сузылды. Ноябрь аеның уртача һава температурасы якынча 0 градус тәшкил итте. Норма буенча ул 3 градус салкын булырга тиеш. Бу көзге культураларга тискәре йогынты ясарга мөмкин, – ди Тимур Әүхәдиев.   

Әңгәмәдәшем әйтүенчә, климатның үзгәрүе глобаль температурадагы үзгәрештә генә күренми. Башка факторлар да бар. 
– Әйтик, безнең территорияне алсак, бу явым-төшемнәргә дә кагыла. Монда чынлап та феномен бар. Бездә явым-төшемнәрнең күләме арта, шул ук вакытта корылык та еш күзәтелә. Явым-төшемнәр кластеризациясе бу, гади генә итеп аңлатканда, яңгыр уртача күләмдә бер ун тапкыр явасы урынга, бер мәртәбә күп итеп коеп ява. Бер тәүлеккә ул ярты айлык нормада яварга мөмкин. Бу күренеш тә авыл хуҗалыгы өчен уңай түгел, – ди ул.       

Кайбер төбәкләр тропик климатны хәтерләтәчәк
А.М. Обухов исемендәге Атмосфера физикасы институты директоры урынбасары Александр Чернокульский әйтүенчә, Россиягә яңа климатка әзерләнергә кирәк. “Безнең территория бик зур, шуңа күрә, әлбәттә, климат үзен төрлечә күрсәтер, әмма гомуми картина якынча шундый булачак. Кышын салкыннар кими, мәңгелек туң эревен дәвам итәчәк, бигрәк тә көньяк чигендә. Бу предприятиеләрнең 50 проценты һәм торак биналарның 70 проценты өчен куркыныч тудыра. Чит һава массаларын үзләре биләгән территориягә үткәрми торган антициклоннар көчлерәк булачак, димәк, бер районнарда бик эссе булачак, ә башка күрше районнарда – бик салкын. Кайбер төбәкләрдә яңа климат кайчакта югары температуралы һәм су басуны китереп чыгара торган көчле яңгырлар белән тропик климатны хәтерләтәчәк", – дигән ул. Аның сүзләрен “Российская газета” китерә.

Чернокульский илнең кайбер төбәкләре өчен җылыну әйбәт кенә булачак дигән фикердә. Климат элек авыл хуҗалыгы лидерлары булмаган төбәкләрдә авыл хуҗалыгын алып бару өчен уңайлырак була бара, ләкин аларга мондый "бүләккә" җайлашырга кирәк, чөнки анда җир бөтенләй кара түгел. Ә менә безнең төп уңыш районнарына еш кына җәйге корылык яный. Шуңа күрә монда культураларны яңадан карарга, аларга ныклы шартлар тудырырга туры киләчәк.
Кайбер куркыныч авыруларны таратучыларның ареалы артачак, дип тә кисәтә. 

Өстәмә акча китерә
Фәннәр академиясендә исә глобаль җылыну аркасында безнең ил өстәмә рәвештә елына 1,2 триллион сум акча эшли ала дип исәпләп чыгарганнар, дип яза “Комсомольская правда”. 
Россия Фәннәр академиясенең "Россиянед климат сәясәте һәм икътисады" үзәге белгечләре "Россиядә климат үзгәрешләренең икътисади нәтиҗәләре" докладын әзерләгән. Шул доклад авторларына ярдәм иткән төрле министрлыклар һәм ведомстволар белгечләре, климат үзгәрүдән булачак зыянны һәм табышларны чагыштырып, күпчелек очракта уңай нәтиҗә тискәресеннән артыграк, дигән нәтиҗәгә килгәннәр: уртача температура 1 градуска күтәрелүдән елына 3,64 триллион сум файда, ә гомуми зыян – 2,45 триллион сум.

Авыл һәм урман хуҗалыгын алсак, яңа мөмкинлекләргә бөртеклеләрнең күләме арту, авыл хуҗалыгы продукциясе экспортыннан өстәмә керем, өстәмә урман җитештерү керә. Тискәре күренешләр: чәчүлекләргә зыян килү, уңышны югалту, урманнар яну.  

Әгәр корылык һәм су кытлыгы илнең көньягындагы авыл хуҗалыгына зыян сала икән, төньякта температура күтәрелү андагы тармакны үстерү өчен уңайлырак шартлар тудыра. Экспертлар нәкъ менә авыл хуҗалыгы (Төньяк диңгез юлы белән бәйле проектлар белән беррәттән) климат үзгәрешләре аркасында күбрәк файда алачак, дип ышана. Уңайлы климат аркасында гына да ашлыкны өстәмә җыюда без елына 414 миллиард сум акча эшли алабыз. Ә аның экспортыннан өстәмә керем (климатик үзгәрешләр аркасында дөнья бәяләре арту аркасында) – 122 миллиард.

Эсседән баш мие кечерәя?
"Климатның җылынуы хайваннарны "тышкы кыяфәтен үзгәртергә" мәҗбүр итә” дигән тикшеренүнең бер авторы, биолог Сара Райдинг климат үзгәрү һәм глобаль җылыну хайваннарның җайлашу темпларын тизләткән дип белдерә. Ул мисалга кайбер Австралия попугайларының томшыгының зурлыгын китерә, ул 1871 елдан ул 10 процентка зурайган. Шулай ук биологлар Европа тычканнарының да очлыклары һәм гәүдәнең башка өлешләре артуына игътибар иткән.

Кешеләргә килгәндә, җылыну аркасында аларның меланин – тән тиресе төсе, чәч һәм күз өчен "җавап бирә" торган пигмент барлыкка килү артачак. Димәк, кешеләрнең тышкы кыяфәте дә “карарак” булырга тиеш. 

Кембридж университеты тикшеренүе нигезендә, климат шулай ук кешенең гәүдәсе һәм баш миенең зурлыгын үзгәртәчәк. Тарихтан билгеле булганча, аларның уртача күләме даими үзгәреп тора – салкыннар аларны зурайта, ә җылылык, киресенчә, киметә. Шуңа нигезләнеп, тикшеренүчеләр глобаль җылыну аркасында кешенең гәүдәсе һәм баш мие тагын да кечкенәрәк булачак дигән фикердә. Ул гына да түгел, Кембридж университетында кешеләр хәтер, сөйләм, укуда кыенлыклар һәм баш миендәге кан әйләнеше проблемалары белән очрашачак, дип ышаналар.

Бу хәлләр булмасын өчен климаттагы үзгәрешләр проблемасын хәзердән үк хәл итәргә кирәк. Дәүләтләр генә түгел, без дә активлык күрсәтә алабыз – парник газлары концентрациясен арттырмаска тырышырга кирәк, чөнки аның белән җир өслегенең глобаль температурасы да арта.

Метеорологлар искәрткәнчә, егерме елдан соң безнең илдә бер градуска кызурак булачак. 

2024 ел метеокүзәтүләр тарихында иң кызу ел булачак.