Ачлыктан урман белән черек бәрәңге коткарды

Әнием бик борчыла, күкрәк сөте кибә. Мине сыер сөте белән үстерәләр. Шуңадырмы бер як битемә кызыл тап чыга. Җария дип ат кушкан булсалар да, гөлдер бу дип, Гөлҗиһан исеме белән йөртә башлыйлар. Аттестатымны алганда туу турында таныклыгымны алып барып Җария дип яздырдым. Мине белгәннәр әле дә Гөлҗиһан дип йөриләр. Үзем гомер буе 73 яшемә хәтле укытучы булып эшләдем. 

Әнием Мәфтуха Кияметдин кызы заманына күрә укымышлы кеше иде. Гарәпчәне абыстаеннан өйрәнә. Укый да, яза да белә иде. Язуы бик матур иде. Кич утырганда «Кыйссаи Йосыф» китабын көйләп укыганны күрше-тирә апалар елый-елый тыңлыйлар иде. Ул вакытта керосинга кытлык иде. Шуңа күрә бер өйгә әз-мәз керосин алып кереп җыелышып кич утырулар бар иде. Күбесенчә бездә утыралар, мин – әни янында. Иммәсәм дә, итәгенә тагылып йөри идем. Кем эрли, кем бәйли, кем ямый. Шул арада ирләре сугыштан кайтырмы дип фаразлап та алалар иде, күптән «кара кәгазь» алган булсалар да. Кайберсе миңа: «И ятим, ата йөзе дә күрмәде», – дип әйтсәләр, «Бар минем әти, менә ул!» – дип бер фотосын күрсәткәнем истә. Шулай йөртеп тузганмы-югалганмы, ул юк инде. 

Без тугыз балалы гаилә – Суфия, Асия, Мәрьямбикә, Идрис, Заһид, Миңлегөл, Роза, Наил, Җария, әнием Мәфтуха – 30 кв м өйдә яшәдек. Шунда бозау, сарык бәрәннәре, сауганда сыерны да кертә идек. Ата-аналар җыелышыннан кайткач, әнинең абыйларны ачуланганы истә калган. «Өстегез бөтен, тамагыгыз тук, ач-ялангач түгелсез. Атагыз кайтса нәрсә әйтерсез», – ди иде. Кайда тук та, кайда бөтен инде. Фашистлар басып алган җирдәге халыкның бик зур югалтулар, җәзалар, мәсхәрәләнүләрен ишетеп, без үзебезне оҗмахта итеп сизәбез, безгә дә килеп җитмәсәләр ярар иде дип, әнигә кушылып телибез.

Әнием бик зиһенле булып, өч язуны – латинча, гарәпчә, кириллица белән укый да, яза да белә иде. 10 еллык уку программасына кергән материалны яттан белә иде. Минем истә калган. 4нче класста укыганда Роза апам математикадан мәсьәләләрне начар чишә иде. Әнинең фермадан кайтканын өчәүләп, тагын ике кыз килә иде, көтеп торалар. Әни кайта, арыган, мескенкәем. Шулай булса да  мәсьәләне укыта, чишәргә өйрәтә. «Башта менә бусын табыгыз, аннан – тегесен», – дип шулай итеп чиштерә иде. Шигырьләрне ятлаганда да белмәгән урыннарын әйтеп җибәрер иде. Әниемнең әтисе Кыяметдин дә башлы кеше булган. Тегермән тоткан. Кыям тегермән алды, дип сөйләшкәннәрен Иске Рәҗәптә укып йөргәндә ишеткән булды. 

Әни тегү эшләренә дә бик оста иде. Бишмәт, чалбар, күлмәкләрне дә үзе текте, искене яңарта иде. Суфия апам тракторда эшләгәндә, премия итеп бер күлмәклек ситсы бирәләр иде. Бу ситсыдан үзенә күлмәк тектерә, калганыннан косынка ясый. Иптәш кызы (тракторда эшләүче мордва, без мукшы Маруч дип йөртә идек) башка төсле ситсы алып тектерә. Косынкаларын алыштырып бәйлиләр. Күлмәкне кызлар янына кич чыкканда кияләр. Искерә башлагач, аның тузган җирләрен кисеп, әни икенче апага тегә. Иң ахырдан миңа кала. Мин шул күлмәкне киеп бер атна йөри алмыйм тузып савылып төшә. «Өр-яңа күлмәк тегеп кидердем генә. Шул арада тетеп тә салгансың, булмый инде, абыеңнан калайдан тектерәм», – дип ачулана иде әни мине. Ничә апа озак итеп кигәннәр, ник мин генә тиз туздырам икән, дип, бер аулак урын табып бик елый идем. Бала күңеле «искегә тимә, исең китәр» дигәнне белмәгән шул. 

Әти безнең малай чагында ук шахтага китүчеләргә ияреп чыгып киткән. Китапча әйтсәк, зимагурлыкка. Анда самавырчы малай булып йөргән. Егет булып кайткан. Кайткач та әни белән өйләнешкәннәр. Алар күрше булып үскәннәр. Русчасы да заманына күрә яхшы булган. Сугышка киткәндә, әнигә васыять итеп: «Гитлер бик көчле, сугыш озак булыр. Мин кайта алмам. Минем балаларны хәер сораштырма, рәт көтүе көттермә, ачтан үтермә», – дигән. Әни шул васыятьне үтәде. Нинди генә ач көннәр булса да, исән калдык, Аллага шөкер. Әни кешеләрдә бәрәңге бакчасы да сукалады. Ул вакытта бәрәңгене күп утырталар иде. Фермада дуңгызлар да, тавык та карады, сыер да сауды, шуның өстенә уракка да йөрде. Үзләре базын казып, силос та салалар. Аны дуңгызларга гына тоталар. 

Бар иде хәерчелек заманнары. Әнием ничекләр түзгәндер, беркайчан зарланмады. Вакыты да юк иде. Шул кадәр авырлыкларга әни  ничек түзгәндер. Авырлыклар өстенә күпме хәсрәт килде бәгырькәемә. Түзде. 90нан узып фанилыкка күчте. Олы апабыз Суфия бик зур ярдәм итте. Әнине карап соңгы юлга озатты. Урыны оҗмах түрләрендә булса иде инде. 

Бервакыт, мин укымый идем әле, Роза апа: «Әйдә апа янына барабыз, тракторга утырып йөрербез»,  – ди. Ул авылдан ерак түгел җир сукалый. Апа башта беребезне, аннары икенчебезне тракторга менгезеп утыртты. Бер-ике әйләнеп килгәч, төшке ашны китерделәр. Аш, ипи. Аны апа безгә ашатты. Үзе, мескенем, ничек түзгәндер инде. Соңыннан апа сөйләде: «Күтәреп алдым, шешенеп эчегез салынып төшкән, үзем барам, үзем җылыйм. Кич кайткач, әни, балалар шешенгән, үләләр бит, беләсеңме, дим. Беләм, балам, нишлим, беркаян таба алмыйм, ди. Шуннан правлениедан (конторны шулай диләр иде) ат сорадык, балаларны утыртып, әнине военкоматка җибәрдем, паек (ярдәм) сорап 1 пот арыш алып кайтты. Шуның белән сез үлми калдыгыз, ул арада яңасы өлгерде». 

Соңыннан тук заманнар килгәч, «Хәзерге кебек тук заманда яшәсәм, мин үлми торган кеше булыр идем», –  ди иде әни. Без дә үлеп беткән булыр идек, тик ул вакытта үлән ашасак та, агулы түгел иде. 

Мин үзем бик тиз ашыйм. Ашым-чәем кайнар булсын. Ризыкны кайнар килеш ашау зарарлы, диләр. Тик мин шулай өйрәнгән. Моны әле ни өчен икәнен шушы елларда гына уйлап таптым. Менә без табында 10 кеше. Иң кечесе мин. Бер табак аш. Сәкедә. Бөтен кеше аш ашый. Өлгермәсәң ач каласың. Авыз пешсә дә, мин дә тырышкан, соңыннан ашарга берни юк. Әни, әзрәк ашагач, кашыгын куя да:

– Ашагыз, балалар, мин туйдым, – ди иде. 
Наил абыем шунда: «И наным, әни шикелле тиз туйсаң иде», – дип куя. Аның гел әйтә торган сүзе бар иде. «И наным, аш тәмсез булса ярар иде. Икәү генә ашар идек», – ди иде. 

Авырсак әни үзе имче иде. Көл, пәрәвез, әрекмән сулары, әрем белән дәвалар иде. Бик күп төрле үлән җыеп, чәй ясый иде. Кибеттән чәй алырга акча юк. Кабак киптерер иде. Аны шикәр кебек кабып, чәй эчәр идек. 

Күрше-тирәгә дә ярдәме күп тиде. Күрше Хәдичә апаның өч баласы бездә үсте диярлек. Чөнки аны гел окоп казырга, я урман кисәргә җибәрәләр, өйләре ябыла. Балалар бездә иде. Аның кече улы Якуб белән без 10нчы классны бергә тәмамладык. Хәдичә апа фермада түгел, шуңа ул гел китә иде. Бер йорт аша өч ятимә кыз яши иде. Икесе эшләрлек, берсе яшь иде әле. Аларга да әни булды. Күп авырлыклардан коткарды. 

Әнинең күргәннәрен язып-сөйләп бетерерлек түгел. Сыер асрады, ничек тә бетермәскә тырышты. Шул безне ачлыктан алып калды. Шулай да бервакыт шул сыерны сатарга туры килде. Өй тузды, болай да иске иде. Салырлык кешебез юк. Абыйлар яшь. Сыерны сатып бер өй алдык. Ул – Зиннәт дигән кешенең өе. Ике өй итеп салган. Берсе өлгергән, берсе – юк. Идәне генә бар иде. Ул Кузнечихада начальник булып эшләгән, аны Казанга алгач, шәһәргә күченгәннәр. Дүрт-биш ел сыерсыз тордык. Бозау алып үстереп, сыерлы булдык. Ул өй зур, биек, безнең өчен патша сарае булды. Күршедә Баһау абыйлар иде. Бу вакытта мин инде башлангычны тәмамлап, Иске Рәҗәптә укый идем. Безне ачлыктан урман белән черек бәрәңге коткарды. Алабута, сәрдә, кычыткан, кузгалак, җиләк, әче алма һ.б. Эшләргә кирәк, зарланып утырмагыз, ди иде әни. Бәрәңгене дә балтадан ясаган мотыга (мутик) белән төбенә өя. Үзе бер сәнгать. Башта йомшарта, һәр бәрәңге төбен түгәрәкләп өя. Хәле киткәнче шулай эшләде. Безне эшнең җаен, тәмен табып эшләргә өйрәтте.

Заһит абыем 13 яшендә тимерчедә кувалда (зур чүкеч) белән тимер чүкегән. Бервакыт ап-ак булып кызган тимерне кискәч бер кисәге итек балтырыннан аягына төшеп китә. Кирза итек (берәрсе биргән булгандыр инде) зур, киң – тимерче агай балтырын кисеп салдырмакчы булган. Абый рөхсәт итмәгән. Сөягенә хәтле янып-көеп чыккан яра җәй буе төзәлми йөрде. Шулай булса да эшләде. Әни аны әрекмән сулары белән төзәтте. Сөртергә мазь да юк. Шул абыем миңа җиде телле уенчык гармун алып бирде. Үзе гармун уйный белә иде. Колхоз рәисе малае Ринатның гармуны бар. Икесен дә кызлар чикләвек белән сыйлыйлар иде. Үземә гармунны беренче зарплатамнан алдым (зарплата 47 сум, гармун арзанрак). Хәзер хромкада уйныйм. Эш вакытында да бик файдалы булды. Мин монда Көек авылына эшкә килгәндә, электр уты кермәгән иде әле. Стенада кертелгән радио гына иде. Бәйрәмнәрдә гел уйный идем, заманына күрә ярый иде. Хәзер дә бик эчем пошса уйнап-җырлап утырам. 
     
«Әни, мин укытучы булам»
Әнинең безне бик укытасы килде. Уку миңа гына эләкте. Кышларын кием юк. Бозлы тәрәзәне сулышым белән эретеп бер күз ясыйм, шуннан карап-кызыгып ятам. Сания апа – укытучы. Ул күршедә генә тора. Әнисе белән икәү генә. Укытучылар бик кадерле иде. Аларга ак он, керосин, утын, тагын ниләрдер бирәләр. Иң яхшысы – акча. Безнекләр бар да – колхозда. Таяк кына. Шул чакта: «Әни, мин укытучы булам», – дигәнмен. 

Сугыш чоры, сугыштан соңгы чорда да халык ачлыкка тилмерде. Ачлыктан үлүчеләр дә булды. Мин инде 4 классны укып бетереп Иске Рәҗәпкә йөреп укый башладым. Караңгыдан китәбез, кич кайтабыз. Юлның күбесе урман эченнән үтә. Яз айларында урманга кереп китәбез. Коелган яфракларны казып чикләвек эзлибез. Тапсак бәхет инде. Юкә бөресе ашый идек. Ул эре булып бүрткән, бик лайлалы иде. Әче түгел. Ярап куя. Берсендә тегермәнгә кердек. Су тегермәне. Анда ярма да яралар, йон да теттерәләр. Он да, көнбагыш мае да сыктыралар. Ишек ачык. Без барып басабыз. Күзәтәбез. Безгә кайсысы якын, көнбагышымы, төшеме, збоемы – кайсы да ярый. Бик карт бабай, сакаурак сөйләшә, теше булмагандыр инде, бераз йөргән була да каядыр эчкә кереп китә. Безгә шул гына кирәк очып кына керәбез дә ике учка нәрсә күпме эләгә – алабыз да качабыз. Шул бала учына сыйган ризык кайтып җиткәнгә кадәр тәмләп ашарга җитә. Нигә шунда берәр нәрсәгә тутырып алмадык икән дип хәзер уйлыйм. 

10нчы сыйныфтан соң мин Чистайга укырга кердем. Анда икееллык курсларда булачак математика укытучылары әзерлиләр иде. Анда укуны тәмамлап кайтып Әлки районында эшләдем. Аннары мине үзебезнең Көеккә җибәрделәр. Эшләү белән беррәттән читтән торып өч курс институтта укыдым, тик тормыш мәшәкате белән аны тәмамламадым. «Әни, мин укытучы булам» дип әйткән теләгемә ирештем – гомер буе укытучы булып эшләдем, Аллаһка шөкер. Ул заманда дәрәҗәлерәк идек. Балалар тәртипле, шаянлыклар бар инде ул. Ләкин зурга китми. Балалар да бердәм, отряд, звено, октябрят, пионер, комсомол берләштерә иде. Без оешмаларга бик зурлап ала идек. Кемнедер, «2»лесе күп булганнарны алмый да торабыз, имеш. Соңыннан барыбер алабыз инде. Белем биреп була, тәрбия бирүе бик авыр. Ата-ананың шәхси тәрбиясе, гаиләдә алган тәрбия зур роль уйный. 

Бик бай заман булмаса да, башлангычлар белән открыткалар ясый идек. 23 февральгә, 8 мартка. Ул төсле дәфтәр тышларыннан кисеп чәчәк, йолдыз һ.б. бизәлә иде. Төсле кәгазь, катыргылар булмагандыр инде. Соңрак укучылар безгә бәйрәмнәрдә бүләккә дип сабын, одеколон кебек әйберләр алып килә башладылар. Шулай берсендә 1нче класс укучысы капрон оек алып килгән. Мин, уңайсызланып: «Нишләп, балалар, әниләрегезне борчып әйбер сорыйсыз. Дәресегезне «5»легә әзерләп килсәгез, миңа шул зур бүләк инде», – дим. Шунда шул бала: «Апа, ул хәзер беркемгә кирәкми, аны беркем дә кими», – димәсенме. Әйе, аны беркем кими, колготкалар чыккан иде инде. Аптыраткач, әнисе әйткән булгандыр инде. Үпкәләгән юк. Бала бит. 

Укытучылыгым тормышта бик сизелде. Иртән мәктәпкә китәм, кич кайтам. Ирем: «Балаларыма да, оныкларыма да укытучыга өйләнмәгез дип әйтермен», – дип әйтә иде. Ике килен дә укытучы булды. Берсенә дә каршы килмәде. 4 киленне дә яратты, үзен дә яраттылар. Миңа Аллаһы Тәгалә яхшы киленнәр насыйп итте. Аллага шөкер, балалар үзара бик тату, шуңа бик шатланам. 

Минем олы улым Әфган сугышыннан йөрәк авыруы алып кайтты, шул авырлыклар ковидны күтәрә алмыйча 52 яшендә үлеп китте. Беркемгә дә бала хәсрәтләре күрергә язмасын, дөньяларыбыз тыныч, күк йөзләребез аяз булсын иде дигән теләктә калам. 

Җария әбиегез истәлекләре.