“Ач ишекне, кабахәт. Шешәң белән башыңны ярам хәзер”, – дип кычкырдым, сүгенеп

Монысы иренми, шундук ачып атып, төзәтергә тотына. Баш-аягы белән шул санак һәм интернет эчендә яшәгән балам виртуаль дөньядан реаль тормышка ашарга гына чыга. 

Компьютерның кай җирендә нәрсә барын, ничек ватасы, ничек төзәтәсен төнлә уятып сорасаң да белә. Күрше малае политехника коллиятендә укый, информатика бүлегендә. “Син, балакай, булачак программист-техник булырга укыйм дигән идең бит, комьютер төзәтергә өйрәтмиләрмени анда”, – дип шаяртам. “Минем техникага сәләт юк бит, гуманитарий мин. Рус әдәбиятын яратам, шигырь язам. Ә политехка әтинең туганы бушлай кертте. “Әдәбият укып беркем кеше булмый, егет булсаң – техника өйрән”, – диде әти. Менә йөрим инде укып”, – ди әдәбият сөюче күршебез. “Ә экзаменнарыңны әтиеңнең туганы бирәме?” – дип көләм. “Юк ла, апа, син бигрәк инде, акча бирә зачетын да, экзаменын да”, – ди җор телле егет. 

Беркемгә дә сер түгел, бүгенге югары уку йортларында имтиханын бирә алмаучылар яки биреп азапланырга теләмәүчеләр укытучыга акча төртеп билге ала. Бар да бирми, бар да алмый, билгеле, тик бер китап укымыйча да институт тәмамлаучылар бар. Мин дә күп укыдым, кайбер укытучылар үз фәнен ун кат бирдерә, студент тәмам әзерләнеп килмичә, билге куймый. Андыйларга акча тәкъдим итеп кара, бар, шундук очып чыгасың уку йортыннан. Ә кайберсе муеныңа басып акча сорый. Яки староста аркылы әйттереп, үзенә кирәкле әйберне алдырта. Безнең, мәсәлән, икешәр төркем кушылып, экзамен өчен яхшы билге алу бәрабәренә, кайберсенә суыткыч, ксерокс, хәтта машина тәгәрмәче алып биргән булды.

Предметны белсәң дә, акчаң булмаса да, барыбер бөтен группа белән җыелып, кирәк нәрсәсен алып бирәсең, чөнки төркемнән аерылып, ак карга булып йөрүең үзеңә үк кире китерәчәк. Группадашларның зачеткасында бу предметтан акчага алынган яхшы билгеләр утырса, син, акчасыз, әзерләнеп килеп тә имтиханыңны бирә алмаячаксың. Ә тагылып йөргән койрыклар бер шәкертне дә бизәми. Шуңа күрә, бер авызың янгач, өреп кабасың. Башкача әйткәндә, билгеләрне сатып ала башлыйсың. Акча яки бүләк сораучы укытучылар бу заманда беркемне дә гаҗәпләндерми инде. Башка нәрсәләр сораучылар да булды. 

Иң күңел кайтаргыч булып истә калган фәлсәфәдән “экзамен бирүебез” әле дә чиркандырып искә төшә. Безнең уку йортына башка шәһәрдән килеп фәлсәфә фәнен укытучы хатын, дөресрәге, 70нең теге ягына чыккан әби (ни хикмәт белән укытып йөргәндер) беренче дәрестә үк исебезне китәргән иде. Сократларны, Диогеннарны, Фрейд белән Ницшеның тормыш юлларын сөйләгән арада, аудиториядә утыручылардан һич читенсенеп тормыйча, иске кремплен пиджәгенең эчке кесәсеннән юка фляга чыгарып йотып куйгалады ул. Утырган саен исерә баруын күреп, кулына тоткан папиросын дәрестә үк тартырга җыенуын аңлагач, аңа озатып куярга тәкъдим ясадылар. Ә әбиебез, бу гамәлләрен гадәтидәй тоеп: ”Ну что сез, бүген төнлә йокламаганга гына хәлне алды. Минем кызым бик чирли. Ай, чирли. Төннәр буе шуны карыйм. Кан басымым төшкәнгә коньяк эчәргә куша докторлар. Сез әллә мине алкоголик дисезме? Никак нет, никак нет!” – дип сөйләнсә дә, икенче пар ахырына башын өстәлгә салып гырлап йоклап китте.

Килгәндә килде әбиебез дәресенә, килмәгәндә – юк. Килгән чагында беренче дәрескә охшаш хәлләр кабатланып торды. Кайчакта, берәрсен, йә башым чатный, йә ашыйсым килә дип, бер чәки белән колбаса алырга ларекка йөгертә иде. Экзамен көне якынайды. Ниһаять котылабыз бу әбидән дигән идек – ”ни тут то было!” Фәлсәфәне яхшы билгегә тапшырырга теләүчеләр укытучы яшәгән шәһәргә барып, бакчасында бәрәңгесен өяргә, түтәлләрен утарга, бакча йортын җыештырырга тиеш булып чыктылар. “Акча гына җыеп бирәбез, зинһар өчен, бу эшләрне кушмагыз”, – дип, берничә студент кереп, озаклап үтенгәннән соң, күнгән. “Тик, группагыздан биш кеше барыбер минем белән бара, зачеткаларыгызны акчагыз белән бергә шуларга биреп җибәрегез.

Аларның эшеннән канәгать калсам, барыгызга да әйбәт билге куярмын”, – дип, кулларына үзе белән барасы студентларның исемлеген тоттырган. Бу биш кеше арасында мин дә бар идем. Үз исәбебезгә ягулык салып, группадаш егетнең машинасына төялеп, фәлсәфә укытучысы яшәгән шәһәргә юл тоттык. Килеп җитү белән, ул безне, аракы һәм кабымлыклар алырга кушып, кибеткә җибәрде. Карчыкның фатирына керүгә үк укшый башладык, күптән җыелмаган урын-җирдә аның исерек кызы ауный иде. Янында биш-алты мәче, алар, күрәсең, үз хаҗәтләрен үтәр өчен тышка чыгып тормыйлар, фатирдагы сасыга чыдашлы түгел иде.

Безгә чирле дип сөйләгән 50 яшьләрдәге кызы анасына: ”Принесла?” – дип, карлыккан тавыш белән сүгенеп акырды. Кабаланып аракы шешәсенә ябышкан хатыннарның эчкәнен көтеп тормадык, урамга ыргылдык. Берәр сәгать көткәнбездер. Ниһаять, җәфа әби чыкты. Бакчасына киттек. Китәр алдыннан ул безгә тагын бер сумка аракы, кабымлыклар алдырды. Бәрәңгесен өеп бетереп, түтәлләрен утарга тотынганда, көн кичкә авышкан иде инде. Әби алмагач төбендәге өстәл артында, аракысын эчә-эчә, безгә ничек эшләргә кирәген өйрәтеп: “Менә бу йортны да студентлар салды. Бакчаны утыртып, утап торучылар да алар булды. Сез булганда яшәү рәхәт”, – дип, бездән мыскыллап көлеп утырды. Инде эшләрне бетереп: ”Билгеләрне куегыз да, кайтып китәбез без”, – дип, зачеткаларны алдына салдык.

Ул арада яңгыр коя башлады. Миңа һәм группадаш кызга: “Сез, икегез, тиз генә йортка керегез, зачеткаларыгыз белән. Башкалар машинада утырып торсыннар”, – дип әмер бирде. Дача йорты караңгы, тынчу иде. “Минем белән берәр чәркә эчмичә, билге куймыйм, – диде бу. Без кире кактык. Инде кич җитүен, кайтырга кирәклекне, эчәргә теләмәвезне ничек аңлатырга тырышсак та аңламады мәльгун. “Нигә кыланып торасыз инде, әллә кем булып, анагызны шулай итим. Мин әйткәнне үтәмичә, барыбер беркая китмисез”, – дип сикереп торды да, шартлатып ишекне бикләп куйды да, ачкычын ыштан төбенә салды. “Эчегез дә, биегез. Чишенеп биегез.

Салыгыз, сал күлмәкләрегезне. Мин яратам стриптиз карарга”, – дип, безнең имәнеп ачылган авызларыбызга карап, гыжылдап көлә-көлә стаканга тагын аракы койды. Сыйса да сыйган икән аракы мичкәсенә. Йөзе шарпей нәселле этләрнеке кебек җыерчыкланган, болганчык төстәге күзләрендә бер кешелеклелек тә калмаган, даими эчүдән деградацияләгән бу бозык хатынның үз студентларыннан ни таләп итүен аңлау миндә соңгы чиккә җиткереп ризасызлык, нәфрәт тудырды.

Урамда яшен яшьни, дөбердәп яңгыр коя, чакырсак та, юл кырында машинада утыручы иптәшләребез безне ишетмәячәк. Ә биредә башка бер минут калу да мөмкин түгел иде инде. Мин нык түзем кеше үзем, әмма дә ләкин, нык ачуымны чыгарсалар, “киртәне җимерәм”. “Ач ишекне, кабахәт. Шешәң белән башыңны ярам хәзер”, – дип кычкырдым, сүгенеп. “Мә, ал ачкычны үзең, эзлэп тап менә моннан, – дип, карчык кызыл йон трикосының резинкасын тартып ачты. – Куймыйм мин сезгә билге, шул нәрсәмне тотыгыз, сез җүнсез төркем булдыгыз”, – дип, исерек хәсис авызында әвәләгән казылыгын миңа төкерде. “Кирәге юк билгеңнең, йә чыгарасың, йә башыңны ярам”, – дип өстәлдәге шешәне кулыма алдым.

Янымдагы кызый куркып елый башлады. Кыяфәтем чынлап та үтерә алырдай тоелгандыр, карчык, сүгенә-сүгенә торып, ишекне ачты. Ялан тәпи саз ерып машина янына килгәч, икебезнең дә агарып каткан йөзебезгә карап:” Кая соң зачеткалар? Ник шулай озак тордыгыз?” – дип аптырады сабакташлар. Хәлне аңлаткач, ышаныргамы-юкмы дигәндәй, аптырап, егетләребез үзләре барып зачеткага билгеләрне куйдыртып алып килделәр. Ачып карадым, фәлсәфә фәненнән “5”ле билгесе тора иде.

Мин ул көнне беркем белән сөйләшә алмадым. Шок хәлендә кайтып егылдым. Ситуацияне күпмедер вакыттан соң гына анализлый алдым. Үземне нәҗестә аунаткан кебек хис итү шактый озакка барды. Инде ничә еллар үтте бу хәлләргә, шулай да искә төшә, кайчак, гыйбрәт булып.

Чулпан Насырова.