80 елдан соң исеме кайткан партизан Фәретдин язмышы

Ил тарихында зур урын тоткан бу канкойгыч сугыш бүген дә дәһшәтле авазын ишеттереп тора.

Туган авылыбыз – Алексеевск районы Кыр Шонталасы авылыннан Ватанны яклап сугышка 264 кеше киткән. Бу исемлеккә читтә яшәүчеләр дә, Кызыл Армия сафларында булучылар да керә. Шуларның 135е яу кырында ятып калган. 129 кеше әйләнеп кайткан, 111 кеше хәбәрсез югалган. Инде исән кайткан ветераннарның соңгысы булган Абдуллин Госман абый да 95 яшен тутырып, берничә ел элек бакыйлыкка күчте. Һәм ни хикмәт, күптән түгел нәкъ менә аның каршы күршесе, сугышта хәбәрсез югалган партизан Галимов Фәретдин Нуретдин улы турында хәбәр килеп иреште. Авыл гөж килде: кем ул, кемнең кеме, кайда яшәгән, нәселе калганмы, моны тарихчы Галим белсә генә инде... Галим Гыйлметдин улы Хисамиев башкалада яшәүче авылдашыбыз ул – техник фәннәр кандидаты, медицина университеты доценты, туган якны өйрәнүче тарихчы. Бүгенге көндә аның авыл тарихына, халкына, ижатына багышланган 10 китабы дөнья күрде. Авылның 300 еллыгына багышлап чыгарылган шактый саллы “Шәҗәрәләр китабы” аша гына да бик күп мәгълүмат алдык.
Әйдәгез, тарихчы авылдашыбызга мөрәҗәгать итеп, партизан Фәретдин язмышын ачыклыйк. 

-Батырлык эзсез югалмый. Авыл советына Беларусь Республикасы Брест өлкәсенең Иваново районы Махрово авылы башкарма комитеты һәм Махрово урта мәктәбе укучылары эзләнү отрядыннан хат килеп төшкән. “Эзләнү эшләре нәтиҗәсендә Пинск берләшмәсенең Лазо Молотовская исемендәге партизан отряды партизаны, Татарстан АССРда (Алексеевск районының Степная Шентала авылы) 1919 елда туган Нурдинов (Нурдиев) Фәритон Галимовичның үлеме һәм беренчел җирләү урыны ачыкланды. Яңа ачылган фактлар белән бәйле рәвештә һәм совет халкының героик үткәне истәлеген саклау максатыннан, һәлак булган Ф.Г.Нурдиновның (Нурдиевның) туганнары турында белешмәләр табуда һәм без биргән мәгълүматны аларга җиткерүдә ярдәм итүегезне сорыйбыз”, диелгән анда. Авыл Советы җитәкчесе Гөлнар Кыямова мөрәҗәгать иткәч, мин эзләнүләргә керештем. Чынлап та, “Кем ул?” дигән сорау туды баштан. Ни өчен 1960 елларда авылда Ватан сугышында һәлак булганнар истәлегенә куелган һәйкәлдә бу кешенең исеме юк? Анда Галимов Фәретдин бар, ә Нуретдинов Фәретдин юк. ”Память народа” сайтында, киресенчә, Нуретдинов Ф.Г. турында бер документ китерелә, ә Галимов Ф. турында юк. Бу сорауларга җавап ансат кебек тоелса да, җиңелләрдән түгел, үзем төзегән “Шәҗәрәләр китабы” аша шактый эзләнергә кирәк булды. Шуңа игътибар итәргә кирәк, кешенең фамилиясе яки әтисенең исеме дөрес язылмау, әтисенеке урынына әнисенең исемен яки әтисенең, бабасының исемен фамилия урынына язу очраклары булгалаган һәм ул шактый буталчык тудыра. Галимов Фәретдин Нуретдинович һәм Нуретдинов Фәретдин Галимович, ачыклый торгач, бер үк кеше булып чыкты.
-Эзләнүләрне кайлардан башладың? 

-Интернет буенча Беларусь республикасы Брест өлкәсе Махрово авылы урта мәктәбе музее белән элемтәгә кердем. Ике-өч көннән үк җавап килде. Хат языша башладык. Мөмкин кадәренчә жавап бирергә тырыштылар, булган документларны җибәрделәр. Мәгълүмат алу мөмкинлеге аз. "Шәҗәрәләр китабы"ннан соң Татарстан Республикасы Милли архивында сакланган берән-сәрән документлардан бу гаилә турында эзләндем.

Ачыкланганча, авылдашыбыз Нуретдин һәм Шәрифелҗамал гаиләсендә 1919 елда дөньяга килә. 1921-1922 еллардагы ачлык вакытында мохтаҗлар исемлегендә Фәретдиннең һәм 1914 елда туган апасы – Сәрбиҗамалның фамилияләре Нуретдинов дип, ягъни әтиләренең исеме буенча бирелгән. Армия сафларына алынган чорда (1940 елда) әтисенең исеме Нуретдин дип түгел, ә бабасы – Галим исеме белән күрсәтелгән. Аның тагын Рабига (1923 елгы), Зәйнәп (1928), Сания (1930 елгы) исемле сеңелләре булган. Фәретдиннең сеңелләре Галимова фамилиясендә йөргән. Һәрхәлдә, безнең Вахитов исемендәге күмәк хуҗалыкның сугыш чорындагы хисапларында Рабига, Зәйнәп, Сания Галимова фамилиясе белән язылган, алар кыр бригадасында эшлиләр, дип күрсәтелгән.

Авылыбызның “Хәтер китабы”н эшләгәндә анда ике Фәретдин исемен куйдым. Берсе – элеккеге һәйкәлдәге исемлеккә таянып Галимов, ә икенчесе - “Память народа” сайтындагы материал буенча – Нуретдинов. Соңгысы турында “Память народа” сайтында 1947 елда сеңлесе Зәйнәптән сораштырып алынган мәгълүмат урнаштырылган. Башка хәбәр юк.

-Димәк, Фәретдин 1940 елны Кызыл Армия сафларына алына һәм шуннан Бөек Ватан сугышына керә...
-Фәретдин 1940 елның 9 апрелендә Кызыл Армия сафларына алынган һәм 1941 елның июленнән аның белән элемтә өзелгән. Шушы хәбәргә таянып, Фәретдин 1941 елның июленнән рәсми рәвештә хәбәрсез югалган сугышчы дип игълан ителгән.

Белорусь эзтабарларының Фәретдинның Белоруссия якларына ничек килеп чыгуы, отрядка ничек эләгүе белән кызыксынулары урынлы. Алар үзләре үк музейларында тупланган шактый мәгълүмат юлладылар. Анда җирле газеталарда шул чор вакыйгаларына багышланган язмалар да, исән калган партизан ветераннарның истәлекләре дә, партизан отрядындагыларның исемлеге һәм башка хәбәрләр бар. Партизан отрядларындагыларның 60 процентын белоруслар тәшкил итсә, 40 проценты чолганышта калган яки пленга эләгеп аннан кача алган кызылармиячеләр булган. Һәм алар төрле милләттән. Тарихи мәгълүматларга таянып, моңа түбәндәгечә җавап бирер идем. Белоруссиядә һәлак булган партизаннар исемлегендә “Место работы и занимаемая должность до вступления в отряд» дигән графада “Татарский батальон за Бугом, г. Радомль» дип язылган. “Отрядка кабул ителү” графасында 25.08.1943 дип күрсәтелгән. Моңа нигезләнеп, Фәретдин сугышка Кызыл Армия сафларыннан киткән, әсир төшкән һәм немецлар тарафыннан Идел-Урал буе халыкларыннан (нигездә татарлардан) оештырылган батальонга кергән дияргә мөмкин. Җае чыгуга, ул партизаннар ягына чыккан. Билгеле булганча, татар батальоннары Белоруссиядәге партизаннарга каршы юнәлтелә, тик алар партизаннар ягына күчәләр. Аларны төрле отрядларга тараталар. Бу вакыйгалар да нәкъ 1943 елга туры килә. Шулай итеп, Фәретдин Пинск берләшмәсенең Молотов исемендәге бригадасына кергән Лазо исемендәге партизаннар отрядына килеп кушылган, шушы отряд составында сугышкан.

Партизаннар немец гарнизоннарына, полиция участокларына һөҗүм иткәннәр, эшелоннарны, машиналарны шартлатканнар. Курск һәм Орел районнарына хәрби эшелоннар ташкыны арту сәбәпле, 1943 елда партизаннар хәрәкәте аеруча көчәеп китә. Дошманнарга каршы “Рельс сугышы” башлана. 1943 елның 23 октябрендә генә дә партизаннар 4,5 чакрым тимер юлын шартлаталар. Нәтиҗәдә, дошманга тимер юл буенча хәрби корал ташуны 3 көнгә тоткарлыйлар. Гомумән, 2 айга сузылган “Рельс сугышы”нда 129 хәрби эшелон аударыла, 24 чакрым тимер юл сүтелә, шартлатыла, тимер юл буенча 12 көн буена дошман хәрәкәт итә алмый. 

Иң көчле бәрелешләр 1944 елның язында була. Сугыш Днепр-Буг каналын саклау өчен алып барыла. Немецлар, суны кичеп, партизан отрядларын тар-мар итеп, Украинадагы частьләре белән берләшергә омтылалар. Бу максаттан партизаннарга каршы венгр хәрбиләре, власовчылар җәлеп ителә. Дошманга каршы тору максатыннан, партизаннар 50 чакрымга сузылган фронт линиясе буенча окоплар казыйлар, дзотлар төзиләр, партизан отрядларын тулыландыралар. Днепр-Буг каналы оборонасын 40 көн тота партизаннар. Көн-төн биредә каты сугыш бара.

Венгрлар һәм власовчыларның партизаннарга каршы һөҗүме февраль азагында башлана. Партизаннар оборонасын өзә алмау сәбәпле, дошман резерв көчләр дә кертеп карый, тик уңышка ирешә алмый. Моны күзәтеп торган немец командованиесе 21-23 мартта сугышка 113нче «СС» дивизиясен кертә, авиация, үзйөрешле орудиеләр, минометлар куллана башлый. 

37 көн-төн сугышканнан соң, партизаннар чигенергә мәҗбүр була. Чигенүне тәэмин итү өчен аерым төркемнәр дошманга каршы сугышуны дәвам итәләр. Алар арасында безнең авыл егете – Нуретдинов Фәретдин отделениесе дә була. Аларның төркеме Глинно-Смольники су кичүен саклаучы дзотка урнаша. Бомба, миналар шартлау нәтиҗәсендә дзоттагы пулемет эштән чыга. Шулай да, партизаннар автоматлардан, винтовкалардан дошманга ут яудыра. Отделение командиры сугышчыларга “отступать не будем, отступать некуда!» дигән приказ бирә. Шулай да, араларыннан яшүсмер В.В.Сацута һәм яраланган партизан Ковальчукка, дзотны калдырып, оборонаның 2нче – арткы линиясенә күчәргә тәкъдим итәләр. 

Бу исән калган ике партизан, шуышып 80 метр араны үткәннән соң (якынча 1- 1,5 сәг. вакыттан) дзоттан ату тавышлары туктый. Алар үз күзләре белән авыр яраланган командирларының дзоттан чыгып, соңгы пулясына кадәр дошманга яудырганнан соң, граната кочаклап йөзтүбән ятуын, камап алган фашистлар белән үзен шартлатуын, отделениенең һәлак булуын башка партизаннарга бәйнә-бәйнә сөйләп бирәләр.

Партизаннар шул төндә дзоттан иптәшләренең үле гәүдәләрен алып чыгалар һәм тиз арада Стромец һәм Залядынье хуторлары арасындагы урманда җирлиләр. Ике кабергә дүртәр гәүдә салалар. Аларның берсенә ВЛКСМ әгъзасы, 25 яшьлек Фәретдин Нуретдинов гәүдәсе дә җиргә иңдерелә. Бу хәл 1944 елның 26 мартында була.

Махрово урта мәктәбе каршында эшләп килүче тарихи-төбәк музее фондын саклаучы мөгаллимә Ирина Кунаховец фикеренчә, 8 батырның 5се мәңгеләштерелгән, аларның җәсәдләре туганнары тарафыннан башка җирләргә күчерелгән. Ә калганнары (коми-пермяк Радостев, татар Нурдиев, карачайлы Гучаев) турында: “Остальные павшие по неизвестным причинам (шушы вакыйгадан соң 4 көн үткәч, ягъни 30 мартта партизаннарның Пинск берләшмәсе таркатылу сәбәпледер) не увековечены должным образом. Так же, как и место боя, где приняли героическую смерть защитники дзота, до сих пор не обозначено как памятное», дип язган.

-Махрово мәктәбе эзтабарлары Фәретдиннең якын туганнары турында сорашкан. Аларга бу хакта җавап юллангандыр бит...
-Әйе, авыл советы туганнарының Иваново шәһәренә китеп беткәнлеге һәм авылда якын туганнары булмавын хәбәр итте. Әмма без, якташлары, батыр авылдашыбызның исемен саклау турында кайгыртырга бурычлыбыз, аның каберенә исеме язылып таш куелыр, исеме мәңгеләштерелер дигән өметтә калабыз. 

Надия Шәйхетдинова.