Бер китап тарихы

Нинди бәхет: шул үлемсез китапларның бер нөсхәсе минем кулыма да килеп керде. Аны миңа Төбәкне өйрәнү музееның штаттан тыш хезмәткәре, Югары Кыерлыда яшәүче Нуретдин Имамиев биреп торды. Китап аңа очраклы гына килеп ирешә. Инде узган гасырның 80нче елларыннан бирле тарих белән кызыксынучы, төрле иске китап, документлар җыючы якташыбыз 2013 елда Киров өлкәсенең Сосновка шәһәрендә яшәүче туганнан туган сеңлесе Роза янына кунакка бара. Роза аңа 60-70нче елларда Сосновкада мулла булып эшләгән, 1906-1992 еллар аралыгында яшәгән әтисе Салихҗан Шакирҗановтан калган бер китапны күрсәтә. «Кечкенә вакытта озын кичләрдә, әти гел шул китаптан төрле шигырьләр, әкиятләр укый иде. Без Тукай әсәрләре белән тәрбияләнеп үстек», - ди. Тик китапның аңа ничек килеп эләгүен әйтә алмый. Салихҗан бабай Тукай китабын күз карасыдай сак­лый, кызына да кадерле ядкарь итеп тотарга кушып калдыра.

Китап кулыма эләгүгә, миндә күп сораулар туды: кайчан басылган, нинди шигырьләр кергән, ничек Сосновкага барып эләккән? Сорауларыма бераз ачыклык кертү өчен, шәһәребез мәдрәсәсенә киттем. Ярдәмгә Мамадыш мәдрәсәсендә директор урынбасары булып эшләүче Ранил Талипов килде.

Китап Габдулла Тукайның әсәрләр җыелмасы булып чыкты. Ул 1914 елда Казанда чыккан. Китапның титул бите төшкән, күрәсең, кулдан «Атаклы шагыйребез Кушлавыч авылының Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаевның Мәҗмугаи асаре» дип язылган. Алгы битенә Тукайның 1910 елда төшкән, сирәк очрый торган фотосурәте куелган. Аңа шагыйрь үз кулы белән «Кыйтга» (1913) шигыреннән бер өзек язган:
Кайтмады үч, бетте көч,
сынды кылыч - шул булды эш:
Керләнеп беттем үзем, дөньяны пакьли алмадым.

Китапта шулай ук Тукайның үләр алдыннан төшкән фотосурәте дә урын алган.

Китап авторның үзе турында язган «Исемдә калганнар»ы белән башланып китә.

«Су анасы», «Шүрәле», «Кәҗә белән сарык», «Бала белән күбәләк», «Пар ат», «Эш беткәч уйнарга ярый» кебек күп кенә әсәрләренә күләмле булмаган рәсемнәр ясалган. «Су анасы»н шагыйрь 1908 елда яза һәм «Бер авыл малае авызыннан» дип билгеләп китә, димәк, ул аны элегрәк халык авыз иҗаты белән кызыксынып авылдан авылга йөргәндә ишеткән. Шулай ук Тукай «Пар ат» шигырен Лермонтовның «Тройка»сын укуы тәэсирендә язганлыгын әйтеп үтә.

Танылган әсәрләре белән беррәттән, «Ишек бавы», «Гашыйк», «Авыл хатынының бала тирбәткәндәге өмитләре», «Васыятем» кебек күп әсәрләре дә кергән. «Проповедь» («Вәгазь») шигыре русча бирелгән һәм Абдулла Тукаевтан дип язылган.

Мин Ранил хәзрәттән бу әсәрләрнең бүгенге тексты белән ул вакытта, чын Тукайча басылуы арасында аерма бармы икәнен һәм телче буларак бәяләмә бирүен сорадым.

- Эчтәлеге, текст язылышы шул ук, - диде ул, - тик кайбер сүзләр искечә язылган. Мәсәлән: моны-боны, ачты-ачыры, суккалап-сукгалап, шатлык-шадлык, җирем-йирем һ.б. гарәп, фарсы теленнән күчкән алынма сүзләр.

Китапны ничек әзерләве, китапка кергән әсәрләре өстендә ничегрәк эшләве турында Тукай «Уянгач беренче эшем» дигән мәкаләсендә язып калдыра. Аны татар дөньясында бик популяр булган һәм шагыйрьнең һәр язылган шигырен чыгарып барырга тырышкан «Кояш» газетасы 1913 елның 18 март санында бастырып чыгара. «Тиз арада үзем браковать итмәгән һәм үзем яраткан шигырьләрдән җыеп 400 сәхифәле зурлыгында рәсемле бер мәҗмуга чыгарырга карар бирдем», - дип яза Тукаебез...

Ул ашыга, кабалана, ни өчен дигәндә, 1913 елның ел башыннан, бераз чигенеп торган авыруы көчәеп китә (туберкулезның соңгы формасы) һәм шагыйрьгә дуслары тизрәк дәваланыр­га кереп ятарга кушалар. Аерым-аерым басылган шигырь, әсәрләрен бербөтен басма итеп күрергә хыялланган шагыйрь бу эшне Клячкин хастаханәсенә керер алдыннан төгәлләргә тели. Ялгыз эшләү аның сәламәтлеген начарайта, болай да хәлсез организмының соңгы көчләрен ала. «Ике-өч төн йокламыйча, мәҗмугаи асаремне тәртипкә салдым, шул мине бөтенләй эштән чыгарды», - дип сөйли ул хастаханәгә хәлен белергә килгән дусты Шиһап Әхмәровка. Хастаханәдән дәваланып чыгарга, бераз булса да яшәргә өметләнгән Тукай китабын аннан чыккач та бастырырга уйлый. Шуңа күрә, язган мәкаләсен дә «Уянгач беренче эшем» дип атый, ягъни терелеп чыккач та беренче эше итеп, үз куллары белән тупланмасын чыгарырга тели. Ни кызганыч, ни үкенеч: кечкенәдән салкын тидереп үпкә авыруыннан интеккән, җирсез, өйсез, гаиләсез, салкын бер номерда яшәп, көнен-төнгә ялгап иҗат итүче Габдулла Тукай көннән-көн сула бара. Клячкин хастаханәсенә 10 мартта (искечә - 26 февраль) кереп яткан шагыйрь 15 апрельдә (искечә 2 апрель) инде дөньядан китә...

Габдулла Тукайның «Мәҗмугаи асаре»н - ягъни, үзе әзерләп калдырган беренче тупланмасын ХХ гасыр башының танылган галиме, тел белгече, тарихчы, җәмәгать эшлеклесе, Тукайның дусты Җамалетдин Вәлиди 1914 елда 463 битле итеп туплап, үзенең кереш сүзе белән, Казанның Шәрәф типографиясендә бастырып чыгара. Ул әллә ни үзгәрешләр кертми: Тукай әзерләгән әсәрләргә рәсемнәр өстәлә, шагыйрьнең берничә фотосурәте куела. Вәлиди басманы тизрәк дөньяга чыгарырга тели, ник дигәндә, шагыйрьнең үлеменә бер ел була һәм ул шул рәвеш­ле дустының хыялын тормышка ашырырга уйлый. (1918 елда шул ук автор тарафыннан икенче басма дөнья күрә. Монысында «Исемдә калганнар» повесте «Алтын әтәч» поэмасы белән алмаштырыла. Кереш мәкаләдә һәм 1923 елда «Мәгариф» журналының 3-4нче саннарында басылган «Тукайның шагыйрьлеге» исемле хезмәтендә автор татар әдәбият белемендә шагыйрь иҗатын беренче мәртәбә чорларга һәм жанрларга бүлеп тикшерә һәм әдипнең гыйльми биографиясен тудыруга нигез сала. Кызганыч, гасыр башындагы күп кенә әдипләребез, галимнәребез кебек үк, Вәлиди дә репрессия корбаны була).

Китап, басылышыннан баш­лап, кем кулында гына булмаган. Бу турыда бит кырыйларына язылган искәрмәләрдән күреп була: мәсәлән, Казанда яшәүче Гыйлемхан, Илдархан (төгәл адреслары бар), Айдарово авылында яшәгән Давлетшин Гәрәйша, төрле шәһәрдән Сафин, Айдарова һ.б. Башта аны Казанда 45 сумга сатып алганнар, аннан төрле елларда бәя төрлечә булган: 1947 елда кемдер 2750 сумга сатып алган, 1948дә - 3800, ә 1951 елда бәя 6550гә җиткән. Бер битендә 1951 елның 20 гыйнварында гарәп хәрефләре белән мондый сүзләр язылган: «Мин бу китапны укыдым. Бик яхшы китап! Укымаган кешегә укырга кушам. «Укы, гыйбрәт ал».

Китапның безнең көннәргә ертылмыйча, чагыштырмача чиста килеп җитүе хуҗаларының аңа чынлап та ядкарь итеп, Тукайның мирасы итеп карауларын күрсәтә. Рәхмәт аларга!