“Карындагы нарасый белән сөйләшү дә аның үсешенә йогынты ясый!”

Әгәр 2018 елда, сәламәтлек саклау министрлыгы мәгълүматлары буенча, мондый диагнозлы 31 685 бала булган булса, 2024 ел ахырына исә 14 яшькә кадәрге балалар саны 76 096 га җиткән. Бу якынча 140 процент күбрәк дигән сүз...

Ни өчен күп сабыйлар төрле тайпылышлар белән дөньяга аваз сала һәм моны ничек булдырмый калырга? “Әйдә, сөйләшәбез!” проектының чираттагы чыгарылышында Логопед-дефектолог Айгөл Минһаҗева белән четерекле сорауларга җавап эзләдек.

– Ни өчен төрле тайпылышлары булган сабыйлар арта?

– Бу проблеманың төрле факторлары бар һәм алар бик күп. Мисал өчен, суны алсак та, ризыкларны алсак та, гомумән, экологик яктан тормышыбызны карасак та, чисталык, табигыйлек югала бара. Элек әби-бабаларыбыз агу сипмичә бәрәңгесен дә үстергән, үзләре сауган сөттән каймак, катык, маен да ясаган, ипи пешергән. Һава, экология чиста булгач, балалар да сау-сәламәт туган. Хәзерге тормышны начар дип әйтмим, юк. Табигый ризыклар да бар бит, әмма сабыйларның үсешен боза һәм туктата торганнары да, кызганыч, күп. Сәламәтлек ягыннан тайпылышлар шулай ук нәселдән дә килергә мөмкин. Йөкле вакытта ана кеше кичергән авыру-чирләр, вируслар да сабыйга йогынты ясамый калмый. Бала туганда да зәгыйфьләнә ала...

– Гаджетлар да йогынты ясамый калмыйдыр...

– Әйе, гаджет-телефоннар – иң мөһим, куркыныч “замана чире”! Һәр гаилә үзенең өенә күз салса, телевизор-телефоннан кала, робот-тузан суырткыч, колонка кебек электрониканы күрә ала. Алар безне уратып алган һәм барысы да нурланыш чыгарып тора, шул рәвешле ата-ананың һәм балаларның да сәламәтлегенә зыян килә.

Шулай ук балаларның телефон-планшетта утыруын да көйләргә кирәк. Сабый тәрбияви мультфильмнар караса, әлбәттә, бу файдага гына, ул күпмедер дәрәҗәдә белем ала дигән сүз. Әмма күп очракта авазлар белән генә аралашып йөри торган мульт-геройлар бар, бала аларны карап, үрнәк ала башлый. Шулай ук сабый телефонда гына утырса, аннан артык күп нәрсә таләп ителми: ата-ана бу яки теге сүзне кабатларга кушмый, аның белән уйнамый, үсеш ягыннан кирәк булган тәрбияви белем бирелми. Бала исә ялкаулана башлый, сөйләшми генә, ымлык-авазлар белән генә дә аңлатып була икәнен аңлый яки бөтенләй елап җиңәргә, теге яки бу әйберне сорарга өйрәнә. Чөнки әти-әни аны болай да аңлый, нәрсә кирәк шуны алып килеп бирә. Менә болай һич тә ярамый! Ата-аналар, үзегезнең балаларыгыз белән нәни вакыттан ук сөйләшегез, уен форматын кулланыгыз. Беләсезме, хәтта карындагы нарасыйга да аралашу кирәк. Алар: “мине көтәләрме, яраталармы?”, – дип уйланып ята, барысын да сизә. Карындагы нарасый белән сөйләшү-аралашу да аның үсешенә йогынты ясый!

– Бала ничә яшькә кадәр сөйләшмәскә мөмкин?

– Бер яшькә кадәр сабыйлар авазлар белән аралашырга тиеш. Шул рәвешле алар игътибарны үзләренә җәлеп итә. Ике яшьтә бала инде ата-анасы әйткәнне аңлый башларга, кыска-кыска гына сүзләр белән җавап бирергә тиеш. Әгәр бала аваз чыгармый, әмма аңлый икән, мәсәлән, “алып бир, илтеп куй” кебек сүзләргә эш белән җавап кайтара икән, без кичектерми белгечләргә мөрәҗәгать итәргә тиеш. Иң беренче чиратта ул – педиатр. Балалар табибы сабыйның ишетә-күрәме икәнен ачыклый, тайпылышлар юкмы икән дип тикшерә һәм кирәкле белгечкә, әйтик, логопед, офтальмологка юллый. Кайбер балаларның, мисал өчен, тора-бара колаклары йомылып, ишетү дәрәҗәсе түбәнәергә мөмкин. Әгәр ата-ана балаларының юньләп ишетмәвен, аларның сүзләренә игътибар итмәвен сизеп ала икән, шунда ук белгечкә мөрәҗәгать итү хәерле. Шик керсә, көтәргә кирәк түгел. Без беләбез, бала көннән-көн үзгәрә, үсә. Әгәр аның колаклары ишетми икән, әлбәттә, ул якын-тирәдәге мәгълүматны, әти-әнисе әйткән сүзләрне тулысынча аңлап, кабул итеп, үзләштереп бетерми һәм үсеш темпы туктап кала.

– Балада акыл ягыннан тайпылышлар бар икәнен кайчан аңлап алырга була?

– Дөресен генә әйткәндә, сабый таза-саумы, тайпылышлар юкмы дип карында вакытта ук тикшерәләр. Авырга узгач, махсус рәвештә 3 тапкыр скрининг ясыйлар. Сабыйга нәрсә, нинди витаминнар җитеп бетми, барысы да шушында ачыклана һәм табиблар ярдәм итә. Бала туып, вакытлар узгач та төрле тайпылышлар сизелә башларга мөмкин. Әйтик, сабыйның күзгә карамавы, уенчыклар белән уйнамавы, үз яшьтәшләре, ата-анасы белән аралашмавы, үз исеменә игътибар итмәве... Без аутистик спектр тайпылышлары (РАС) булган балалар белән дә эшлибез, һәрберсенә ярдәм итәбез. Кайбер сабыйлар белән тиз арада нәтиҗәгә ирешергә мөмкин, ә кайсыберсенә озак вакыт кирәк. Бөтен бала индивидуаль, һәрберсенә аерым мөнәсәбәт таләп ителә. Сүз уңаеннан, кызларның тизрәк телләре ачыла, алар ир балаларга караганда иртәрәк йөреп тә китә. Искәртеп узарга кирәк, Интернетта үсеш нормасы бар, әти-әниләргә кереп танышырга тәкъдим итәм.

Тел белән генә түгел, кул-аяк бармаклары белән дә эш итәргә кирәк. Мәсәлән, диагностикага килгән кайбер балаларның кул бармаклары шундый йомшак, камыр кебек. Күренеп тора, ул кул белән эшләмәгән, предметларны эләктермәгән, уенчыклар белән уйнамаган. Балалар вакытында сөйләшсен, йөреп китсен, үсеш алсын өчен бармаклар белән төрле күнегүләр эшләргә киңәш итәр идем. Мисал өчен, ата-ана күзәтүе астында баланы эре бөртекле ярмалар белән уйнатырга була: бер урыннан икенче урынга салырга, кушарга. Ике кулга да каләм тотып рәсем ясау шулай ук баш мие өчен файдалы.

– Билингваль гаиләдә балалар соңрак һәм авырлык белән сөйләшә башлый, дигән сүзләр дөресме?

– Әйе, мондый гаиләләрдә баланың теле соңрак ачылырга мөмкин, йогынты ясаучы факторлар күп. Иң мөһиме – бу вакытта нәрсә эшләргә? Әлбәттә, гаиләнең үзенә игътибар итәргә кирәк: әти гел рус телендә генә сөйләшә икән, бары тик рус телендә генә сөйләшсен, әгәр гаиләнең татар телен дә читтә калдырасы килми икән, әни бары тик татар телендә генә сөйләшсен. Әгәр баланың берничек тә теле ачылмый икән, бу вакытта бары тик бер генә телне калдырабыз: я татарча гына сөйләшәбез, я русча гына. Ике телне бергә кушып сөйләшергә ярамый. Әле үсеп килүче баш миенә бу катлаулы процесс, ул кайбер сүзләрне аңлап җитешмәскә мөмкин. Сабый бер телдә инде нормаль рәвештә сөйләшә башлагач кына, икенче телне кертеп җибәрергә була.

Сабыйның теле ачылганда сүз байлыгы кирәк. Бала күп кенә исемнәрне инде белә. Мәсәлән, шул ук “ипи”, “суган”, “өстәл”. Фигыльләрне исә ул белеп бетерми. Шуңа күбрәк фигыльләрне кулланып, матур, төзек җөмләләр белән сөйләшергә киңәш итәм. Бала күбесенчә колак белән ишетеп түгел, ә күз белән карап исендә калдыра. Шуңа күрә төрле карточкалар ясап, уен форматында уку-укыту процессын алып бару файдалы булыр.

 “Ата-аналар, үзегезнең балаларыгыз белән нәни вакыттан ук сөйләшегез, уен форматын кулланыгыз. Беләсезме, хәтта карындагы нарасыйга да аралашу кирәк. Алар: “мине көтәләрме, яраталармы?”, – дип уйланып ята, барысын да сизә. Карындагы нарасый белән сөйләшү-аралашу да аның үсешенә йогынты ясый!”