Балалыкта белгән гомерлеккә. белмәгәне дә...

^{Фото: 1ul.ru}

Мәктәптә укыган чакта математика укытучысыннан:

- Нәрсәгә соң инде бу логарифмнар, саный, куша беләбез ләбаса?! - дип сораган идек.

Аның исә, ни дияргә дә белмичә:

- Тормышта барысы да кирәк булырга мөмкин, эрудициягез артыр, - дип җавап биргәне исемдә.

Хәзер дә, нәрсәгә безгә бу фән дип, укырга теләмәүчеләр җитәрлек. Алай гына да түгел, Казан мәктәпләренең берсендә яңа килгән инглиз теле укытучысын хәтта өч хәрефкә дә озаткан кайбер укучылар. Чит телләр бер хәер, татар теле һәм әдәбияты укытучыларына тагын да авыргарак туры килә кебек тоела миңа.

Рус телле балаларга татар телен әле яңа гына укыта башлаган танышым:

- Ничек кенә кызыктырырга тырышсак та, укучыларның күбесе татар теленә битараф. Нәрсәгә ул безгә дип кенә җибәрәләр. Татарстанда ике дәүләт теле дип аңлата башласаң, тыңлап та тормыйлар. Югыйсә, төрле алымнар да кулланып карыйбыз, дәреслекләр дә күңелсез димәс идем. Мөгаен, монда эш мәгариф системасында гына да түгелдер, - ди ул. Аның белән күрешкәч, укучыларның татар теле дәфтәрләрен махсус ачып карадым. Элементар сүзләрдә дә хата ясаган укучыларның, әле уку елы башланган гына булуга карамастан, таушалып беткән дәфтәрләрен күреп, гаҗәпләнеп куйдым. Татар теленә булган хөрмәт әнә шул дәфтәрләрдән дә аңлашыла.

Бу хакта гел язабыз. Язмамда ниндидер яңалык та ачмам бәлки, тапталган тема булса да, фикеремне әйтми кала алмыйм. Татар баласы ана телен белергә тиеш, бу турыда сүз дә була алмый, ә менә рус телле укучыны татар теленә ничек җәлеп итәргә соң?

Мәгариф системасында бу өлкәдә шактый эшләр башкарыла. Соңгы елларда, традицион алымнардан читләшеп, туган телне өйрәтүгә багышланган шактый заманча ысуллар да кулланалар. Әйтик, республикада 2010‑2015 елларга мәгарифне үстерү стратегиясе - «Киләчәк» программасы кысаларында мәктәпкәчә белем бирү учреждениеләрендә ике дәүләт теленә өйрәтү буенча методик укыту кулланмалары эшли башладылар. Доцент, педагогика фәннәре кандидаты Резедә Шәехова «Раз словечко, два словечко» методик кулланмасында төрле вакыйгалар, ассоциацияләр аша татар теленә өйрәтүне тәкъдим иткән иде. Күптән түгел тормышка ашырыла башлаган «Акыллым» проекты да үзенчәлекле. Ул татар телен бишектән өйрәнүне максат итеп куя. Төгәлрәк әйткәндә, система америка галиме Глен Доман методикасына нигезләнгән. Ягъни биредә күреп истә калдыру мөһим санала, шуңа да татар телен өйрәтү иллюстрацияле карточкалар җыелмасына нигезләнгән.Татар теле һәм әдәбияты дәреслекләре дә яңартылып, мультимедияле программалар белән баетылып тора. Әмма эш дәреслекләрдә, чыганакларда гына түгел, күрәсең. Барысы да «ана сөтеннән» башлана, ахры. Балалыкта белгән гомерлеккә, диләрме әле?
Белмәгәне дә гомерлеккә шул. Әгәр гаиләдә татар теленә хөрмәт булмаса, бала мәктәптә татар теле дәресләрендә генә бу телне ярата да, өйрәнә дә алмаячак. Кечкенәдән әти-әнисеннән кирәксез тел дигәнне ишетеп үскән баладан уңай нәтиҗә көтәргә кирәк тә түгел. Язучы Шәүкәт Галиев бер очрашу вакытында:

- Кеше үзе теләмәсә, башына фикерне чөй белән дә кагып кертә алмыйсың, тукмак белән дә чыгара алмыйсың, - дигән иде. Ә теләк тусын өчен, әлбәттә, ихтыяҗ кирәк.

Безгә Яшел Үзән районының Норлат авылында инглиз телен беренче сыйныфтан ук укыта башладылар. Ул вакытта чит тел хәзерге кебек бик популяр да түгел иде әле. Авыл мәктәбе. 1991 еллар. Рус телен тиешле дәрәҗәдә белсәң, югары уку йортына керергә була дигән фикер яши торган заман иде әле бу. Ләкин инглиз телен бик яратып өйрәндек. Укытучыбыз да үз эшенең остасы иде. Башлангыч сыйныфларда бер сумка уенчык төяп килеп, уен формасында дәрес бирүләр, гадәти булмаган алымнар куллану дисеңме... Кыскасы, мәктәпне «яхшы» билгесенә тәмамлаучылар аралашу дәрәҗәсендә инглиз телен үзләштергән иде инде. Аннары югары уку йортына кергәч тә, инглиз телен укуны дәвам иттем. Берәр инглиз белән рәхәтләнеп аралаша ала идем инде. Тик... Инглизчә сөйләшергә кеше юк, танышларым белән русча, татарча аралашабыз, кыскасы, ихтыяҗ булмаудан тел онытылды. Хәзер 13 ел укыган инглизчәмнән нәрсә генә калды икән? Ни хикмәт, мәктәптә тырышып укысам да, барысын да искә дә төшереп булмый. Күрәсең, «ана сөте» белән кермәгәнгә, сабый чактан өйрәнмәгәнгәдер... Хәзер инглиз телен яшьләр бик теләп үзләштерә, чөнки чит телдән башка әллә ни алга китеп булмый дигән фикерне сеңдергәннәр. Компьютерны ачсаң да, телефонда да кирәге чыга шул инглизчә белүеңнең. Менә хәзерге татар теле дә шул 91 нче елгы авыл мәктәбендәге инглиз теле хәлендә кебек тоела миңа. Аңа ихтыяҗ юк. БДИлар рус телендә бирелә, татар теленнән дәүләт йомгаклау аттестациясенең нәтиҗәләре укучы өчен әллә ни мөһим роль уйнамый.

Ә нигә әле укырга кергәндә, эшкә урнашканда татар телен белүне мәҗбүри итеп куймаска? Имтихан да булмасын ул, гади генә бер тест бирелсен, әмма укучылар югары уку йортына кергәндә татар телен аралашу дәрәҗәсендә булса да белергә тиешләр дигән таләп куелсын. Әнә «Билайн» оешмасы хезмәткәрләр эзләгәндә белдерүләренә татар телен белү шарт дип яза бит. Яки татар телендә аралаша белүчеләргә ниндидер өстенлекләр бирелсә, әйтик, хезмәт хакына ничәдер процент күләмендә акча өстәлсә... Татар телен өйрәнү өчен репетитор да ялларлар иде, мөгаен.

Дөрес, илдә барган милли сәясәт тә йогынты ясый. 2007 елда кабул ителгән 309 нчы закон турында күпләр ишетеп беләдер. Татар теленә битараф булмаган депутатлар, милләтпәрвәрлар бу хакта бик ачынып, каршы килеп сөйләде. Әмма әллә ни майтара алмадылар. Халык кузгалмады. Милли компонентны белем бирү системасыннан юкка чыгару турында иде бу закон. Ягъни татар мәдәниятен, тарихын, әдәбиятен укыту тыела. Татар мәктәпләренең кыскартылуы, төрек‑татар лицейларының ябылуы, БДИны татар телендә бирергә рөхсәт булмау, балалар бакчасында татар төркемнәренең кимүе дә әнә шуннан башланды бугай. Тик кайбер чит төбәкләрдә татар мәктәпләре булмаса да, туган телне саклап кала алган милләттәшләребезне күреп сокланасың. Баксаң, була икән бит телне сакларга, гаиләдә, милләттәшләрең арасында беркайчан да онытылмый ул...

Шөкер, Казаныбызда хәлләр зарланырлык түгел. Актив яшьләр җитәрлек. «Идел», «Сәләт» яшьләр үзәген, Бөтендөнья татар конгрессындагы яшьләр бүлеген аласыңмы? Нинди генә проектлар уйлап тапмый алар. Заманча, яшьләрчә алымнар белән телне модага кертәләр, популярлаштыралар. Кесә телефоннарында татарча көй яңгырый, яшьләр машинада татарча радио тыңлап бара, татар театрлары тамашачы белән шыгрым тулы, соңгы елларда премьералар буласы көнне аеруча Камал театрына билет табу бөтенләй катлаулы, димәк... теленә, милләтенә битараф булмаучылар җитәрлек. «Мин татарча сөйләшәм», «Татар дозор» проектларында, күптән түгел «Яңа гасыр» каналында эфирга чыга башлаган «Переведи» телеуенында рус телле яшьләрнең катнашуы да сөендерә. Бәлки, бу күлдәге бер тамчыны гына хәтерләтәдер дә, әмма акрынлап булса да яшьләр тартыла... Бары кул селтәргә, бирешергә генә кирәкми икән бит.