Йомыркадан чыккан чебиләр 37-39 көндә суярлык булып җитешә

Антибиотиклар кулланып үстерелгән кош ите организм өчен зыянлы түгелме?

Моның күпмесе ит чебиләре икәнлеген тәгаенләмәсәләр дә, Россиядә узган ел күпме тавык ите җитештерелгәнлеге мәгълүм – 4,75 миллион тонна. Татарстан бизмәненә аның 450 мең тоннасы туры килә.

Юан ботлар юксындыра
Элеккеге заман түгел, чынлап та, иткә кытлык юк хәзер. Азык-төлек кибетләренең кайсысына гына керсәң дә, тавык ите тулып ята. Тик күп очракта сыйфаты сагайта. Итнең йә төсе күңелгә ятмый, карап торышка кызыллыгы күзгә бәрелә, йә исе шикләндерә. Соңгысында әлбәттә җитештерүченең гаебе юк, кулланучы кулына килеп кергәнче, тавык итенең сәүдә нокталарында күпме ятканлыгын, әйтсәм әйтим, ул үзе генә белә.

Ә менә куллану срогына хилафлык килмәсә дә, итнең тәме кайчакларда ошап бетми нигәдер. Без бала чакларда ашап үскән тавык ите бүтән иде. Авыл халкының чебиләрне иртә язда ук инкубатор ишеге төбендә сугыша-талаша су буе чират торып алуларын хәтерлисезме икән? Беренче 10 көнендә чебиләрне җылы мич башында гына үстерүләре, урын бүлеп, идәнгә төшергәч хәсиятләүләре... Язлар матур килеп, май аенда җылы сарайга оешып чыгып китә алсалар рәхмәт – өй юа идек. Җәй көне дә шактый интектерделәр, чөнки көнлек кычыткан җыеп турау кул арасына кергән үсмерләргә йөкләнә иде. Чакмасынга киенәсе әле, эссе көндә! Белмим, башка якларда ничектер, ә менә бездә кош-кортларга кычытканны турап, көрпә белән болгатып бирәләр иде. 

Эше мәшәкатьле дә, Тукайча әйтсәк, эшнең юмарт җимеше – кич саен табынга килгән сые тәмле! Аш шулпасыннан  килеп чыгар иде кәстрүлдән түшен киереп... Бер аштабак! Түшкәсе сап-сары май, юан ботлы, калын тиреле... Ә шулпасының тәме!?. Юк хәзер андый тавыклар, шәхси хуҗалыгында ит чебие үстереп сатучылар кулыннан да алып караган бар, кыяфәте белән авыл ишегалдында үскәнгә охшабрак торса да, тәме барыбер икенче. 

 “39 көндә суярлык була”
Яшерен батырын түгел, бүгенгеләр башка ысул белән җитештерә тавык итен. Эре тавык фабрикалары гына түгел, хәтта шәхси ярдәмче хуҗалыклар да кыска вакыт эчендә ит җитештереп, күбрәк табыш алырга өйрәнде. Дөньяны төрледән-төрле авырулар чолгап алган заманда терлекләр, кош-кортлар өчен чыгарылган махсус азыкларга антибиотиклар кушылган булуы кулай да. Әйтик, берәр чебигә кош гриппы яисә башка авыру килеп тиде икән, фабрикадагы бөтен чеби яшен тизлеге белән кырылачак. Мең башның берсе үлсә дә зур югалту. 

Ләкин кошчылык фабрикаларының 30 көн эчендә тавык ите җитештерүе, күңелдә барыбер шик уята. Чебиләрнең антибиотик, прибиотик, гормоннар хисабына үстерелгәнлеген “Россельхознадзор”ның Татарстан буенча идарәсе дәүләт ветеринария күзәтчелеге бүлеге җитәкчесе Идрис Гатин да инкар итмәде.

– Тавык ите җитештерү фабрикаларында йомыркадан чыккан чебиләр 37-39 көндә суярлык булып җитешә. Бу вакытта ите сусыл була, алга таба асрадыңмы тыгызлана башлый. Беренче ун көндә чебиләргә антибиотиклар бирү кирәк. Чеби “халкы” үстергәндә бик талымсыз, бер вирус җитә... Антибиотикларны бүген крестьян фермерлык хуҗалыклары, хәтта шәхси хуҗалыклар да куллана. Алар чебиләрне генә түгел, кулланучыны да күп кенә чирләрдән саклап калырга ярдәм итә. Сальмонеллоз авыруы шуларның берсе – куркыныч чир, сак булыйк!.. Тик антибиотикларны да дөрес куллана белү кирәк. Аларның иң көчлеләрен беренче ун көндә бирәләр. Ә менә суярга ун көн кала, ягъни 25 көн булгач, тукталар. Тупланган барлык “кирәксез” матдәләр шул арада чыгып бетәргә тиеш. Әлеге кагыйдане Татарстандагы барлык кошчылык фабрикалары да үти. Тәртип бозу очраклары да күзәтелгәли, әмма сирәк. Боларына күрше төбәкләрдә җитештерелгән ит алып керүчеләр, ягъни алыпсатарлар һәвәс. Нигездә алар базар тирәсендә сәүдә итәләр, шунда “эләктерәбез”. Ә социаль тендер нигезендә социаль әһәмияткә ия биналардагы, әйтик, балалар бакчасы, мәктәп, хастаханә, шифахана ашханаләрен ит белән тәэмин итүчеләр исә “шаярмыйлар”, махсус лабораториядә тикшерү үткән, ышанычлы ит белән эш итәләр.  Без “Меркурий” системасы аша кайдан күпме ит килгәнен дә, тикшерү нәтиҗәләрен дә күреп торабыз, тәүлек әйләнәсе 3 махсус хезмәткәр компьютердан күзәтә, – ди Идрис Гатин. 

Антибиотиклар дип хафалану урынсыз түгел әлбәттә. Җитәкченең дә кошчылык тармагында кулланылучы антибиотикларга үз карашы: 
– Прибиотикларга күчәргә киңәш итәбез. Икенче төрле әйткәндә, составында бер яки берничә файдалы бактерия, бик күп төрле витамин булган катнашманы азыкларына, суларына өстәп бирәләр. Ул организмда тупланмый, иммунитетны да ныгыта. Ә бит антибиотикларның иммунитетны какшату үзлеге дә бар, – ди ул.

Эре сәүдә үзәкләрендә сатып алынган тавык итенең шиклесенә юлыкканда, ягъни исе, тәме борчуга салса, Дәүләт ветеринария күзәтчелеге бүлеге җитәкчесе Идрис Гатин 221-77-47 яисә 8(800) 201-40-32 буенча “кайнар линия”гә шалтыратырга киңәш итә.

“Салып” бирсәң тизрәк ияләнә”
Фабрикалардан тыш та республикабызда тавык итен җитештерүчеләр аз түгел.

Яшел Үзән районы Осиново бистәсендәге кошчылык белән шөгыльләнүче Кадэрия Лотфуллинаның крестьян-фермер хуҗалыгы исә шуларның берсе. Ул ит чебиләрен 70 көн үстерәбез, дип белдерә.
– Телисеңме, юкмы, беренче һәм унбишенче тәүлекләрдә мәҗбүри ясалырга тиешле вакцинациядән дә, антибиотиклардан да баш тартып булмый. Антибиотикларсыз үстерелгән, чиста ит ашыйм, дип, шул ит аша йоктырылган авырудан кеше үләргә дә мөмкин бит. Бу очракта кайсысы әһәмиятле? Соңгы айда чебиләргә үзебез ясаган катнаш азык кына бирәбез, барлык препаратлар да туктатыла. Шул рәвешле аларның калдыклары да организмнан тулысынча чыгып бетәр өчен вакыт бар, – ди Кадэрия ханым. 

Чистай районы Дүртөйле авылында яшәүче Гүзәлия белән Ринат Хәмәтгалимовлар исә ярдәмче хуҗалыкларында ун елдан артык кош-корт үстереп, аны сату белән шөгыльләнәләр. Тиз арада күбрәк табыш алу аларны да кызыксындырырга тиеш кебек. 

– Без Чаллы инкубаторыннан чебиләрнең бер айлыкларын алабыз. Суйганчы ай ярым тирәсе асрыйбыз. Инкубаторда алар махсус ризык белән туклана, ризыклары үзгәрмәсен өчен, Чаллы элеваторыннан ПК-6 дигән катнаш азык та ала кайтабыз. Бәясе бик кыйммәт, 25 килограммлы бер капчыгы 2 мең сумга якын. Аннары әкренләп кенә үзебезнең ризыкларга күчерәбез. Икмәк белән бодайны пешереп бирәбез. Тоннасын 16 мең сумнан кукуруз сатып алган идек, аны коры килеш яраталар. Көнбагыш күпкә кыйммәтрәк йөри, иткә симерткәндә ул да бик яхшы, узган ел тоннасын 35 мең сумнан сатып алдык. Быел мөмкинлек чыгып, үзебез дә әзерләдек. Көнбагышны да коры азыкка шул килеш болгатып бирәбез, иткә дә әйбәт куа, аякларын да ныгыта, – ди Гүзәлия ханым. 

Түбән Кама базарында аларның үз сатып алучылары. Ун ел бу сәүдә базарында үз урыннарын саклап калганнар икән, алар җитештергән продукциягә дә ышаныч туа, җәмәгать. 

Авыл җирендә яшәүче гади хуҗалыкларга да күз саласы килә. Кайбыч районы Борындык авылында яшәүче Гөлия Төхвәтуллинаның 50 яшенә җитеп килгәндә, ит чебиләре үстерү җәһәтендә авызы шактый пешкән. 

– Бер елны хакы арзан дип, чебиләрне күрше Кошман авылы егетеннән алдык, шәхси инкубаторы бар. Үсмәде! Өч ай асрадым, ул ашатуларым... Гади тавык токымыннан иде күрәсең. Бер елны күпләп үлделәр. Берсе үлсә дә утырып елыйбыз инде. Куш уч кадәрле чебинең берсен 280 сумнан алабыз бит, акчасын да чүпкә салган кебек. Узган ел, Чаллы инкубаторыннан алып кайтып сатучылардан алдым. Коры азык бирергә куштылар. Алдагы  елларда гел изеп ашаттым. Башта комбикорма бирдек, анда бит үстереп җибәрү өчен тиешле витаминнары кушылган. Кайткач та атна ярым тирәсе бер литр суга бер рюмка аракы салып бирәм. Кызык, гел ашау-эчү тирәсендә генә “әвәләнәләр”. Ни өчен алай итәмме? Туңганнары бетеп китсен дим, аппетитлары күтәрелсен, төрле авырулардан үзенә күрә бер профилактика да. Ашап, “салып” куйгач, күпчелек йоклыйлар, яңа урынга ияләшүләрен дә шулай җиңәләр. Аннары ит чебиләре ашаганнарын коеп, күп йөрергә дә тиеш түгелләр икән. Җәй көне ишегалдына яшел чирәм чүпләнергә дә күп чыгармыйм, көненә бер-ике сәгатькә генә чыгарып кертәбез дә, ябабыз. Сөтне дә коры килеш кенә кушам ризыкларына, ул бик әйбәт. Сөякләрен ныгыта, аяклары бетми. Катнаш азыкны без дә ашаттык, тик аны безнең якта үз кешебез берничә төрле икмәк кушып ясый, антибиотикларсыз. Узган ел бер айлык чебиләрем 25 көн эчендә җитештеләр дә, – ди Гөлия ханым.

Ләкин ничек кенә булмасын, табигый үсеш юлыннан тайпылмыйча үз “ихтияры” белән үстерелгән чебиләрнең итен ашарга тырышасы иде. Андыйларның бәясе дә сәүдә базарында килограммы 350 сумнан башлана. Кыйммәтен кыйммәтрәк тә... Ләкин, татар халкының әйтеме дә үтемле бит – хәерче акчасын яман товар бетерә, диләрме әле? Ике башлы таякның кайсы очы авырырак икәнлеген дә үзебез чамалыйк. Антибиотиклар, үсү гормоннары ише синтетик кушылмалар, махсус азыклар ярдәмендә җитештерелгән итне ашыйкмы, әллә шәхси хуҗалыкларда үстерелгән кыйммәтлерәгенме...

Фото: "ШК" архивыннан