Өч каен һәм сары лаләләр (ХИКӘЯ)

“Искитмәле бит бу! – дидем Хәниягә. – Рөхсәт итсәң, бер дә үзгәртмичә язар идем”... Кем белә, онытылып укырдай, тормыш гыйбрәтләре турында уйланырдай хикәя килеп чыгар... Хәния рөхсәт итте. Мин менә түкми-чәчми язарга дип, планшетымны кулга алдым...

...Сүзне нәрсәдән башлаган иде әле Хәния?! Әйе шул! Гамбәрия апасының Әфганстан чигендәге хәрби частька гарәп теле укытучысы булып эшкә китүеннән. Иң элек Гамбәриянең кем икәнлеген әйтергә кирәктер. Хәния әнисенең бертуган сеңелесе була ул. “Апаны поездга утыртып җибәрү өчен, әнигә ияреп мин дә Казанга бардым”, – дип сөйләде Хәния. Нишләптер, бу көн аерым ачык булып исендә калган аның. Югыйсә, илле ел элек булган хәл бит... Әйдәгез, Хәния күзләре белән ул көнне без дә күзәтик әле: көн кояшлы, матур! Вокзалда яшьләр күп. Август ахыры бит, синең кебек вуз бетергән яшьләр эш урыннарына таралыша, күрәсең, дип үзенчә аңлата моны Хәниянең әнкәсе Сания апа. “Бәлки, шулайдыр да!” – дип яңгыратып көлеп куя Гамбәрия.

– Сеңлем, ник шулай еракка китәсең син?! Күрше авыл мәктәбенә генә кайтыр, дип, әти-әни сөенеп йөргән көннәр иде, югыйсә...
– И апам, анда барырга тиешлеләрне ничек сайлауларын белсәң син! Институтны кызыл дипломга бетергәнгә, гарәп-фарсы, рус телләрен әйбәт белгәнгә, курста комсомол секретаре булганга гына эләктем мин бу эшкә! Минем белән горурланырга кирәк! Ә борын йомшартып, күз яшьләре агызып торырга түгел. Әнинең елавыннан да туйдым... Ул ичмасам авылда калды дип сөенгән идем. Син дә мышкылдама әле, ачуны китереп.
Әйе, Гамбәрия яшь, матур! Аның чибәрлеген янынан үтеп киткән егетләрнең сокланулы карашлары да раслап тора. Сокланмаслыкмыни соң?! Янып торган зур кара күзләр, билдән узган калын кара толымнар... Әй Гамбәрия, Камилне да елатып калдырдың бит, ди Хәниянең әнкәсе. Ничава, өч елга түзәр әле! Хатлар язышырбыз! Кызның бу четерекле хәлгә дә җавабы бар.

...Гамбәрия апа туган йортына алты елдан соң гына кайтты. Ире һәм ике баласы белән.
– Бәсембәй исемле казах җизнине барыбыз да ошаттык. Гамбәрия апа укыткан җирдә хезмәт иткән ул. Гади солдат булып кына түгел. Полковникмы, майормы булган шунда. “Апаңны бер күрүдә ошаттым. Беркемгә дә бирмим, үземә була, дигән идем. Теләгем чынга ашты бит”, – дип миңа да сөйләгән иде җизниебез, – дип искә алды Хәния. – Авыл халкына карарлык, тикшерерлек нәрсә күп булды инде! Берәүләр “казах булгач, бик ямьсездер дигән идек, бигрәк чибәр ир бит. Буй-сын, дисеңме?! Кара, бөдрә чәчләр, дисеңме?! Матур кешене ямьсез дип булмый инде” дип Бәсембәйне күзләде. Икенчеләр: “Гамбәрия ике бала тапса да, тазармаган, һаман шул. Матурланып та киткән әле тагын да! Камил мескен генә авылдан чыгып качты бит кияүгә чыкканын ишеткәч...” – дип сөйләнделәр. Өченчеләре исә казах кияүнең чем кара “Волга” машинасын тикшерделәр. Мондый машинаны авыл халкы күргәне юк иде. Рәхәтләнделәр инде сөйләп...
Гамбәрияләр киткәч, авыл халкына сөйләр өчен сүзләр тагы да артты: “Ишеттегезме, Бәдер чишмәсе янында бер төптә үскән кечкенә өч каенны алып киткән бит Бәсембәй. Бездә мондый матур агачлар юк, йорт салдым. Шуның ишегалдына утыртам мин аларны, дип төбе-тамыры белән казып алып киткән...” И тикшерделәр инде бу хәлне, и тикшерделәр. Каен ярамый! Ул бит кайгы китерә, диделәр. Әбием: “Аллаһ ни язган булса, шул була язмышта! Каенның монда ни катнашы бар!” – дип тынычландырырга тырышса да, әнием: “Халык белмичә әйтмидер лә, бәлки Аллаһның сигналы, кисәтүедер ул каен, алып китмәскә иде!” – дип бик пошаманга төште инде.

...Мин кияүгә чыгып сигез ел үткәннән соң бардык без Гамбәрия апаларга. Белсәң иде! Бу турыда минем сөйлисем килеп тора... Ник дисәң, ул чакта безнең белән бергә барган әнием дә, ирем Гаяз да якты дөньялардан киттеләр бит инде. Ә боларны искә алганда күзалдында гәүдәләнәләр. Әйтерсең лә ул чактагы матурлыклар, рәхәтлекләр кире кайта!

Бу сүзләреннән соң мин Ханияне бер дә бүлдермәдем. Рәхәтләнсен сөйләп, дидем. Аның халәте миңа да күчеп, ул күргәннәрне үзем дә күргәндәй булып, хикәятендәге яктылыкка, матурлыкка хозурланып утырдым...
– Хәзер, еллар үткәч, шул ачыклана: иң матур, яшь, бәхетле чакларыбыз шул көннәр булган икән.
Еллар димәкче буласыңдыр дип, аны төзәтмәкче булам. “Юк! – ди ул үҗәтләнеп, – көннәр! Гамбәрия апаларда, Тянь-шань тавы итәгендә үткән көннәр”.
– Ярар, синеңчә булсын. Хәзер инде мине дә үзең әйткәннәреңә ышандыр! Йә, тыңлыйм сине, – дим.
Май башында булган бу хәлләр. Өч-дүрт яшьлек ике малайлары булган яшь гаилә отпускага чыгып, Казахстан чигендә яшәгән Гамбәрия апалары янына дип поездда бара. Әниләре Сания апа да алар белән. Май уртасы. Дөньяның шат чагы, чәчәкле чагы. Бер стансада поезд кирәгеннән артыграк тора. Проводник егет югалган. Стансада төшкәнлеген күрүчеләр булган.

– Менә бер заман вагонга килеп керә егетебез. Кочагы тулы сап-сары балкып торган лаләләр! Хәзер иң матур ханымнарга, кызларга бирәм диде дә, бәйләмнәр өләшүен миннән башлады, үзе миңа шундый матур итеп киң итеп елмайды. Ирем карап тора! “Курыкмыйсыңмы?” – дидем. Бу бит сезгә язгы дала сәламе генә, чибәр ханым, сезгә тиң гүзәллекне таба алмаган егеттән бүләк. Күңелемдә бер начарлык та юк! Казах егетенең бу сүзләрен Гаяз да ишетте бугай, елмаеп куйды... Әни генә шунда, кызыллары булмады микән, ник сарыларын җыйган инде, дип куйды. Әни, сары кояш төсе, алтын төсе, дидем. Сары – сагыш төсе, балам! Сары белән дус булма, дип кырт кисте ул! “Әни, шуңа ышанасыңмы?!” – дидем. “Халык ышана бит, балам, ә халыкта гасырлар буена җыелган тәҗрибә! Бу дөньяда бернәрсә дә юкка түгел!” – диде әнием. Их белсә иде ул еллар үткәч аның бу сүзләрен кат-кат искә алачагымны.
Ә ул чакта бик бәхетле идек без, яшь идек, матур идек. Начар нәрсәләр, күңелсезлекләр безнең өчен түгел иде. Гамбәрия апалар өенә барып кергәч тә, бәхет хисе тагы да артты. Өйләренең матурлыгы, зурлыгы, байлыгы! Ишегалдында үсеп утырган өч каенның куе булып, матур булып үсеп утыруына ис китте! Каен бу якларда чыннан да экзотик агач икән бит. Шуңа да серле, гаҗәеп матур булып күренделәр бугай.

Бер көнне Гаяз мине иртән иртүк уятты, – дип сүзен дәвам итте Хәния, – әйдә, балалар йоклаганда Тянь-шань тауларын карап төшәбез, ди. Риза булмаган Хәния. Балалар хәзер торалар алар. Ашатырга кирәк үзләрен, көтүче кебек артларыннан йөрергә аннан. Әнә кичә дә, дөя көтүе артыннан әллә кая киткәннәр, дип сәбәп тапты. Үзе генә менеп китте Гаяз. Артыннан Бәсембәй җизни киңәш биреп кычкырып калды: “Тауга менү җиңелрәк, төшүе – авыр! Төшәр сукмакларыңны карап мен!”

Бераздан Гаяз төште. Кочагында комач-кызыл лаләләр... Синең өчен җыйдым! Югыйсә, проводникларга хәтле чәчәк җыя синең өчен. Ә мин күптән инде сиңа чәчәкләр дә биргәнем юк! Яратам, сине, карчыгым! Улларымны да яратам! Тауларда кайтаваз барын белмичә, кычкырыбрак әйтелде, ахры! Сертотмас таулар, таш кыялар эләктереп кенә алды: яра-яра-яра, там-там-там... Күзләренә карадым: ышаныч белән, икеләнмичә, шикләнмичә... һәм мондый карашның инде бүтән булмаячагын, эчкерсезлек, ышаныч тулы сөюемнең инде тиздән, бик тиздән үләчәген белмичә... Аннары ул бик озак әлеге лаләләр үскән тау болынын тасвирлады. Анда күзләр камаша икән, анда чәчәкләр диңгезе икән. Их син булмадың шул чәчәкләр арасында, тау-кыялар каршында их үбешер идек рәхәтләнеп!

Андый матур җирне минем дә күрәсем килә! Балаларны хәзер син карыйсың! Ә мин тауга менәм, дип Хәния иренең хисле хыялларын бүлде. Лаләләрне сулы вазаларга утыртырга, дип йортка керде. Керә-керешкә шуңа игьтибар итте: Гамбәрия апасы диварга эленгән бер портрет янында туктап калган да, сурәттәге саргылт чәчле, зәп-зәңгәр күзле бик чибәр егетне сыйпаштыргалый. “Кем бу?” – көтелмәгән сораудан Гамбәрия сискәнеп куйды. Борылып карап, лаләләрне күргәч кенә елмайгандай итте. Әйе, матурлар! Үзем дә шул чәчкәләр үскән җиргә менәм әле, дип, бик тиз, ашыккандай тезде Хәния. “И сеңелем, мин дә меним әле синең белән, андагы сукмакларны да беләм, иптәш тә булырмын үзеңә...” Гамбәрия апасының бу тәкьдименә чиксез шатланды Хәния. Җайлы, җиңел чүәкләр киеп тау сукмакларына чыктылар. Ашыкмыйча гына, кечкенә малайларның кызык кыланышларын сөйләп, шуңа көлешә-көлешә бик рәхәт кенә менделәр алар. Менә берзаман икесе дә сүзсез калдылар: каршыларындагы манзара башлаган сүзеңне дә оныттырырлык иде шул. Күз алларында лаләләр диңгезе иде. "Шулай да була икән!" дип кычкырып куйды Хәния...

– Була сеңелем, була! Ярый матур вакытта килдегез әле! Ярый икәү мендек бу аланга, хет туйганчы сөйләшербез. Кайчан очрашырбыз әле тагын...
– Ерак шул, алма апа, аралар, очрашулар еш булмас. Алма апа, сөйлә әле: Камил абыйны тиз оныттыңмы?
– Көлдермә инде, Хәния. Камил нәрсә инде ул. Бала-чаганың бер-берсенә тартылуы инде. Бернинди җитди хисләр дә булмаган. Менә хәрби частька килеп эшли башлагач, чын мәхәббәтнең, бер-береңә тартылуның ни икәнен белергә туры килде миңа... Җырдагы, шигырьдәге, романнардагы, һинд киноларындагы кебек мәхәббәтнең...
– Әй, Алма апам, сөйлә әле тизрәк! Бәсембәй җизни идеме соң ул?!
– Юк шул! Илдус исемле иде ул... Буа районыннан. Сары чәчле, зәңгәр күзле мишәр егете. "Такташым" дия идем мин аны. "Отличнигым!" да дия идем. Баштан ук сөйлим инде. Аңлашылсын өчен. Частька килгәч тә, мин лейтенантларга фарсы теле укыта башладым. Исемлекне тикшергәндә җанга якын татар исем-фамилиясен шунда ук күреп алдым: Илдус Газизов! Үзен дә күрәсем килеп, укучыларымны исемлек буенча атыйм. Илдусны атагач, шундый озын буйлы шәп, чибәр егет торып басты: “Исәнмесез, Гамбәрия Идрисовна!” – ди бу саф татарча! Югалып калдым, кызарып та чыктым бугай... Бер рус егете генә шаяртуга борган булып: “Отставить! Рано еще по-персидски разговоривать!" – дигәч кенә, көлешкән булып котылдык. Шул егетне яраттым! Яратмаслык түгел иде! Нинди Камил? Ике ятып бер уема кермәде! Бөтен уем шул Илдуста булды. Аның да мине яратуын сизеп-белеп тордым. “Кирәк бит, – ди бервакыт миңа үзебезнең телдә, – җир читенә кил дә, Буада эзләп йөргән кызны очрат! Могҗиза бит бу!” Шул могҗизадан исереп, бик кинәнеп укып йөргәнгәме икән, фарсы телен шундый тиз үзләштерде. Бер елдан бу телдә сөйләшә ала иде инде. Үзем дә гел "5"леләр генә тездем. Ике елдан махсус комиссия минем укучылардан имтихан алды. Гел "отлично"га тапшырган өч лейтенантның берсе Илдус иде. Тик бу уңышларга сөенергә түгел, көенергә кирәклеген аңлаткан хәлләр безне алда көтә иде әле...

...Гамбәрия апа сүзен бүлде дә, торып лаләләр аланының уртасына кереп китте. Мин дә аңа иярдем. Менә без күренер-күренмәс, тауларга таба сузылган сукмакка килеп чыктык. Бераз гына барган идек, тирә-юньгә ниндидер өзлексез гөжләү, зеңгелдәү, дөмбердәү, шаулап су агуы ишетелде. Көчле шом, тыелмас дәһшәт, буйсынмас шашкынлык бар иде бу авазларда! "Ни бу, алма апа?!" – дидем. "Хәзер күрерсең, сеңлем!" – дип, ул адымын ешайтты. Бераздан дәһшәтле авазлар иясе – тау шарлавыгы каршына килеп чыктык. Ирексездән өскә карадым. Анда тау өсте өй түбәсен хәтерләтеп уелган, шул уентыктан киң пәрдә булып су ташкыны аска ургыла. Безне турыга җитәрәк бу пәрдә шундый юкара, сабын куыкчыгы тышчасы нечкәлегендә генә кала. Шул элпә-тышчада сикерә-сикерә, җиде төсе белән дә балкып, салават күпере үзе уйный! Авыздан үзеннән-үзе дәү әнидән отып алынган "СөбханАллаһ!"  сүзе чыкты. Кояш нурлары астында төрле нурлар белән уйнаган су элпәсе артындагы тормыш та аерымачык күренеп тора бит әле: анда кошлар коена, чәчкә бөреләре ачыла, күбәләкләр очып үтә.
– Мин бу күргәннәремне оныта алмам инде, апам! – дидем.
– Матур нәрсә онытылмаса да ярый бит, начар хәлләрне генә онытасы иде дә бит, онытылмыйлар! – диде Гамбәрия апам, моңаеп кына. Мин инде аның сүзләренең дәвамын көтеп зарыга башлаган идем инде, агачлар күләгәсендә җайлы гына эскәмия күреп, шунда ашыктым.
– Утыр, апам, тизрәк сөйлә! Илдус белән хәлләр ничек булып бетте?!

Шактый еракта калган шарлавыкның тынмас шавы астында, апамның йөрәк әрнүенә манчылган сүзләр, гүя, су агымына кушылып актылар.
– Үкенергә туры килде шул "отличнигым"а гел "5"леләр куеп баруыма! Яхшы билгеләре өчен махсус имтиханга чакырдылар бит аны, әйбәт нәтиҗә күреп, шул ук комиссия аны Әфганстанга, Кабулга җибәрергә дигән әмер чыгарды. Хәрби даирәләргә тәрҗемәчеләр булып барачаклар иде алар. "Отличнигым", мин сине харап иттем. Кабулда сугыш бара бит!" – дип үрсәләндем. "Күрәчәк шулдыр, Аллаһ язган язмыштыр! Синең монда ни гаебең бар!”, – ди җавапка. "Совет офицеры шулай сөйләшәмени инде хәзер: "язмыш", "Аллаһ"?! – дидем мин, сүзне икенчегә бормакчы булып. “Ул офицерның авылда мулла буларак танылган Сәгыйдулла бабасы булмаса, бәлки алай сөйләшмәс тә иде ул! Син дә Сәгыйдулла бабамны күрәчәксең, Гамбәрия. Кабулдан кайтуга, отпуск алабыз да никах укытырга кайтабыз авылыма, яме?! Сәгыйдулла бабай безгә иң ихлас никахны укыр, Аллаһ теләсә”. Илдус моны шундый олы теләк белән әйтте. Син бит әле комсомол да димәкче идем, тыелып калдым. Бу мизгелдә ул мулла оныгы, һич тә комсомол түгел иде! Иртәгә Кабулга дигән көннең кичен дә хыялланып үткәрдек. "Мин сине бик яратам", "мин сине көтәрмен" сүзләреннән оялмый идек инде. Еш әйтештек! Йолдызлар атылган кичтә кулга-кул тотышып хәрби шәһәрчек урамнарыннан да йөрдек. Без яшь, без үлемсез идек ул кичтә! Шулай да Илдус бервакыт, озак кына уйланып торганнан соң, болай диде: "Син беләсеңме соң, Гамбәрия, үзеңне ярату буенча мин беренче урында торсам, икенче урында торучы да бар бит!" "Кит әле, – дидем, кем инде ул?!" “Бәсембәй! Минем иң якын дустым!" “Теге казах егетеме? Каян белдең? Үзе әйттемени?!” "Әйттердем! Ирексезләп! Әйтергә һич исәбе юк иде! Эш болай булды: кичләрен картиналар ясый бу! Берчакны күрсәт әле дигән идем, яшереп үк куйды. Үзе өйдә югында эзләп табып карасам! Һәр картинасында син! Борчаклы күлмәгең бар бит, шул күлмәктә искиткеч матур инде син, артта кар түбәле шундый биек таулар. Бусы нәрсә, дим! Бу минем хыялымда: яраткан кызым мин яраткан таулар итәгендә, ди. Исеңдә тот, Гамбәрия, синең өчен үләргә дә риза булган кеше бар!” Мин дә адәм баласы бит, тел төбен шунда ук аңладым: “Беркемне дә истә тотмыйм, безгә Сәгыйдулла бабай никах укый!” – дип кычкырдым.

...Ярты елдан соң мин, Бәсембәй, тагы ике солдат цинк тышлы табутны озатучылар булып Илдусның туган авылына кайттык. Сәгыйдулла карт оныгына җеназа укыды...
Инде ничә еллар эчемдә йөрткән, беркемгә сөйләмәгән нәрсәләрне сиңа сөйлим инде, сеңлем. Әллә ничек, сөйләве рәхәт миңа. Бушана барам төсле...
– Сөйлә апам, сөйлә. Миңа да рәхәт сине тыңлавы, хәсрәтле-кайгылы үзе...
– Икенче көнне дә авылда булдык әле без. Юл озын бит, кунарга туры килде. Гомерем буена җитәрлек гыйбрәтләр алып киттем мин Илдуслар авылыннан. Беренче гыйбрәт әнисенең сабырлыгын күрү булды. Илереп елауларны күрмәдем бу өйдә. Берничә тапкыр Хәдичә апаның – Илдус әнкәсенең тирән итеп сулыш ала-ала: "Иннә лилләһи вә иннә иләйһи раҗигун!" –диюләрен генә ишеттем. "Чынлыкта барыбыз да Аллаһныкы һәм дөреслектә барыбыз да аңа кайтачакбыз" сүзләре кайгысына юату, үзенә сабырлык көче бирә иде, күрәсең. Минем белән сөйләшергә дә көч тапты әле ул. Илдус аңа да минем турыда язып торган икән. Аулакта икәү генә калгач: "Нинди чибәр киленем буласы икән дә бит...” – дип куйды. Насыйп булмады шул, дип икебез дә елаштык шунда. Күз яшьләрен күргән апалар юатырга ашыктылар инде: "Еламагыз... еламагыз!" “Юк, еламыйм, Илдус елаганны сөйми иде. Поездга утыртып армиягә җибәргәндә дә, мине елап түгел, елмаеп кына озатыгыз!”, – диде бит. Мин аны Кабулга озатып калганда да шул ук сүзләрне әйткән иде бит ул: "Йәле, күз яшьләреңне сөрт тә елмай! – диде, – тешләренең энҗесеннән кабызып алдым менә, мин бу шигыре, әйтегезче, энҗедән ким кай төше?!" диярлек булсын, дип Тукай шигырен дә укыган иде бит әле минем Такташым! Шигырьләрне күп белә, бик яратып сөйли иде шул. Син миннән дә шагыйрь ясадың бит, Гамбәрия, дия иде. Илдус турында сөйләшү рәхәт булганга сөйләдем инде моны...

Икенче гыйбрәт – авыл халкының бердәмлеге. Кайгыда бер йодрыктай булуын күрдек. Күршедәге клуб кебек зур йортта олы табын әзерләнде. Авыл халкы әзерләде. Шул хәерләр белән кайгы да таралсын әзрәк дип, тастымал, кульяулыклар таратылды, өй шыгрым халык белән тулды: ирләр бер табынга, хатын-кызлар икенчесенә утырды. Шунда өченче гыйбрәтне күрдем: Сәгыйдулла карт "Ясин" укымакчы иде... Кемгә укыйм бит, туганнар, авылдашлар, мин бит аны миңа "Ясин" укыр, догачым булыр дип үстергән идем, диде дә бабай, күңеле тулып, бик озакка сүзсез калды... Картның елавыннан бик уңайсыз тынлык урнашты. Шунда тынлыкны бүлеп гаҗәеп бер аһәң белән Коръән авазлары яңгырады! Искиткеч гүзәл мәкам белән "Фатиха" сүрәсе, аннан "Ясин" укылды. Бәсембәй укыды! Ахырдан Коръән укырга Илдус дусты өйрәтүен әйтте... Гаҗәп хәлләр була бу дөньяда!

Нәсимә Садыйк

БАШЫ. ХИКӘЯНЕҢ ДӘВАМЫ БУЛАЧАК
Фото: https://pixabay.com