Бәрәңгене ничек утыртасыз? Сезгә кызыклы ысул тәкъдим итәбез

Соңгы елларда авыл җирендә мал асраучылар санының бик нык кимүе сәбәпле, шәхси хуҗалыкларда мәйданнары кечерәйсә дә, бөтенләйгә юкка чыкмады. 

Чагыштырмача азрак чыгымнар белән, кимрәк физик хезмәт башкарып, бу культурадан мул уңыш алу мөмкин хәлме? Шул турыда уртага салып сөйләшеп, нәтиҗәләр чыгарып карыйк әле. 

Бәрәңге утыртуның дистәләгән ысулы бар. Шуларның берничәсе белән таныштырып узасым килә. Әйтик, ата-бабаларыбыз әмәлен кулланып, җирне казып, көрәк белән утырту алымы үтә дә гади һәм беләгендә көче ташып торган һәркем башкарырлык гамәл булса да, авыр хезмәт Утыртырга керешкәнче, 30- 40 көн алдан салкын баздан чыгарып, җылы якты урында яровайлаштырылган, биофунгицид эремәсенә салып торып яки көл сибеп зарарсызландырылган, 70-80 граммлы бүлбеләрнең сау-сәламәт булуын тикшереп чыгабыз.

Гадәттә май уртасында 10-12 см тирәнлеккә, бүлбе араларын 30- 35 см, рәт араларын 60-70 см калдырып утыртабыз. Һәр ояга учлап черемә һәм көл сибә, корткычлардан саклану өчен, суган кабыгы сала барабыз. Сазлыклы урыннардан кала, теләсә кайсы типтагы туфракта бу алымны кулланып була. Бер квадрат метрдан 2-3 кг уңыш үстереп алу фаразлана. 

Голландия технологиясен кулланып, арасы 75 см лы буразналар сызып, туфракны 20- 25 см га биегәйүче сыртлар ясап утыртырга теләсәк, бүлбеләрнең арасын 30 см калдырып, 10 см тирәнлеккә күмдерәбез. Моның өчен махсуслашкан техниканы үзебезгә кулланырга яки тракторчыга мөрәҗәгать итәргә туры киләчәк. Бу ысулның уңай ягы туфракның көпшәкләнүендә, һава һәм дым үткәрүчәнгә әйләнүендә. Бу рәвешле алдан әзерләнгән буразналардагы туфрак апрель азагы-май башында ук җылынганга күрә, бәрәңгене чагыштырмача иртәрәк утырту мөмкинлеге туа. Аны тәрбияләп үстерү уңайлырак, 1 кв.м дан алынган уңышы 3-4 кг нан ким булмый. 

Әгәр бакча кишәрлегендә бик иртә уңыш өлгертеп алырга ниятләсәк, бер-ике түтәл бәрәңгене тыгыз кара тукылмаган япма астында утыртып үстерергә була. Кар эрүгә, бакча сәнәге белән йомшартылган түтәлгә кара япма ябабыз. Аркылыга-буйга 12 см га 12 см лы кисекләр ясап, үрегән  бәрәңгеләрне ояларга утыртып чыгабыз. Апрель уртасында утыртылган, ай азагында тишелеп чыккан яшь бәрәңге сабакларын язгы кыраулардан сакларга, өсләренә вакытлыча агроспан каплап торырга туры килә. Бу алым чыгымлы: япмалар арзан тормый. Уңышы сөендерерлек: 1 кв.м дан 3-5 кг чамасы була. 

Бакча кишәрлекләре бик кечкенә булучылар бәрәңгене май башында төбе тишекле калын кара капчыкларга, искереп, ян-яклары, төпләре челтәрләнеп тишекләнгән кисмәкләргә утыртып үстереп матавыклана. Бу очракта савыт төбенә чыбык-чабыктан, былтыргы үсемлек калдыкларыннан торган дренаж катламы салып калдырыла. 40-50 см калынлыгында уңдырышлы туфрак түшәлә. 3-4  бүлбе салып, 10-12 см туфрак белән күмдерелә. Туфракның дымлылыгын даими тикшереп торырга, суны ешрак сибәргә, даими рәвештә туфрак өстәп торырга кирәк булачак. Җәйге челләдә кисмәкнең кояшка караган ягын күләгәләп, үсемлекләрнең тамырларын мичкә эчендә пешүдән сакларга туры килә. 1 кв.м мәйданда үстереп алынган уңыш күләме 2-3 кг нан артмаса да, бакчачылар моңа көенмиләр. Агу сипмичә үстерелгән, организм өчен зыянсыз хәләл ризыгым дип, сөенәләр. 

Авыр хезмәтсез, мәшәкатьсез, ата ялкаулар ысулы да бар бит әле. Җирне казымыйча, чүбен утамыйча, төбенә өймичә, иң җайлы агротехника алым – бәрәңгене салам астында үстерүдер, мөгаен. Шәхсән үземнең кулланып караганым булды. Апрель азагында, казылмаган түтәл өстенә араларын 30 см калдырып, рәт-рәт итеп бүлбеләр тезеп чыктым, өстенә якынча 30-35 см калынлыкта салам түшәдем. Кызу көннәрдә яңгырландырып су сиптем. Салам астында үскән бүлбеләр эре, матур, тигез һәм юылган сыман чип-чиста, уңышы уртача иде. Хәерсез тычканнар  салам астына кереп, берничә бәрәңгене кимергәнне, бүлбеләр өлгереп җиткән мәлдә, елгыр урман җәнлекләре бакчага кереп, “урлашканны” исәпкә алмаганда, эксперимент уңышлы узды. Хәер, өстәп тору өчен, шактый күп салам кирәк булды. 

Бәрәңгене Миттлайдер ысулы белән, парлы тар буразналарга утыртып үстереп караганым булды. Бу очракта янәшә итеп, парлап сызылган  киңлеге 45 см лы буразналарның арасы нибары 30 см була, рәт аралары 90 см-1 м итеп калдырыла. Яңгыр сулары читкә агып төшеп китми.Түтәл ике яклап җилләтелә, тиз җылына. Тәрбияләп үстергәндә, арасында йөрү уңайлы. Туфрагы яхшылап ашланганса, технология таләпләре төгәл үтәлсә, уңыш зурдан була. 

Галимнәр узган гасырның урталарында бәрәңгене квадратлы-оялы ысул белән утырту ысулын уйлап тапкан иде. Хәзерге Кайбыч районы Кошман мәктәбендә укыган чагымда, мәктәп бакчасында практика үткәндә аны кулланып каравыбыз исемдә. Кишәрлекне 50 гә 50 см лы квадратларга бүлеп, һәркайсының уртасына 2 шәр данә күп күзле эре бүлбеләр утырткан идек. Бәрәңгеләр тишелгәч, берничә мәртәбә эшкәрттек. Су сиптек. Чүпләргә үсәргә ирек бирмәдек. Әледән-әле төбенә туфрак өйдек. Көзгә кергәндә ,һәр ояда күпсанлы эре бәрәңгеләр үскән иде. Һәр оядан кимендә бер чиләккә якын бәрәңге чыкты. Бу методны авыр балчыксыл туфракта кулланып булмый, чөнки туфрак һәрьяклап биек итеп өелгәнгә күрә, тамырларга җитәрлек күләмдә һава кермәячәк. 

Бакчасы комсу туфраклы булган кешеләргә траншея методын куллану отышлы. 20 см тирәнлектә казылган траншеянең төбенә компост яки черемә таратып чыгарга, чамасын белеп кенә көл сибеп җибәрергә кирәк. Бүлбеләрне 30 см ара калдырып тезеп чыгу тиеш. Туфракны чокырга тартып төшереп, утырту материалын томалыйлар. Бәрәңгеләр тишелгәч, төпләрен йомшарталар, сугаргач, буразналарны мүлчәлиләр, әмма биек итеп туфрак өймиләр. Көннәр коры торганда, челләдә рәт араларына шланг сузып, су сибәләр. Бу ысул мәшәкатьле булса да, дым сакланганга күрә, уңыш начар булмый. 

Балконда яки бик кечкенә кишәрлектә бәрәңге үстереп караганыгыз булмадымы? Моның өчен ян-яклары уентыклап тишелгән юан трубаларны бастырып куялар. Берсе өстенә берсе өелгән тартмалар кулланалар. Катламлап туфрак һәм бәрәңге сала баралар. Берничә катламлы “пирог”ның һәр өлешендә бүлбеләр ярала. Даими су сибү, ашлау, кызу кояштан саклану чараларын күрү таләп ителә. Туфраксыз гына, үтә дә заманча аэропоника ысулы кулланып, бәрәңге үстереп булуы турында ишеткәнегез бар идеме? Бик кыйммәтле җиһазлар, катлаулы технология кулланыла, дип язалар. Бүлбеләр заманча аппаратура эченә таратып салына, бәрәңгеләргә туклыклы составлы дымсу һава өрдерелеп, томан эчендә үстерелә. Су сипмичә, туфрактан тукланмыйча үссәләр дә, бик зур уңыш бирә икән. Ни дисәң дә, могҗиза... 

“Майский”совхозында яшелчә үстергәндә кулланучы кызыклы тагын бер ысулны  күреп, сокланып  кайткан идем. Аерым резервуарда туклыклы органо-минераль эремә әзерләнә. Торбачыклар буенча һәр үсемлек төбенә агып килә һәм һәрдаим тамчылап тамып, даими тукландырып тора. Кызыксынып, бәрәңгене кытай технологиясе белән дә утыртып карадым. Бу очракта тирән канаулар казыла, күп күзле бик эре бәрәңге бүлбесе шуның төбенә бик сирәк итеп утыртыла.Ул тишелеп чыккач, даими рәвештә төбенә туфрак өелә бара. Кайсы технологияне үз итәргә? – дигән урынлы сорау туа. Юеш, артык дымлы кишәрлекләр өчен голландия технологиясе отышлы. Корылыклы елларда, комсу туфракларда – траншея методы үзен аклый. Бакча кишәрлегегез бик кечкенә булса, бәрәңгене капчыкка, кисмәккә, тишекле вертикаль  торбага утыртырга була.

Хәмидә Гарипова.