Шаулап аккан елгалар ник чишмә кебек кенә калды?

«Элек елгабыз ярларыннан ташып ага иде»

- Илсур Ирекович, иң элек укучыларыбызга су саклау зоналарының нәрсә икәнлеген аңлатыйк.
- Һәр сулыкның өч төрле саклау зонасы бар, елга-күлләрнең озынлыгына һәм киңлегенә карап, алар төрле зурлыкта була. Мәсәлән, 50 чакрымнан озынрак булган елгалар өчен беренчесе - яр буе полосасы, ул 20 метрны тәшкил итә. Икенчесе - яр буен саклау полосасы, аның озынлыгы 50 метр. Өченчесе - су саклау зонасы - 200 метрны тәшкил итә, монда беренче һәм икенче зона да керә.

Һәр елга Росгидромет оешмасы тарафыннан күзәтелә, махсус датчиклар берничә ел эчендә суның күтәрелгән һәм төшкән күрсәткечләрен исәпләп, уртача күрсәткеч килеп чыга. Зоналарның озынлыгын шул уртача күрсәткечтән үлчи башлыйлар.

Куйбышев сусаклагычының проектта каралган үз биеклеге бар - 53 метр. Шуннан түбәнрәк бөтен жир, хәтта су булмаса да, барыбер су жире булып исәпләнә, зоналар шул 53 метр күрсәткеченнән үлчәнә. Чишмәләрнең дә саклау зонасы бар, ләкин кыскарак, 50 метр.

- Өч зона бер-берсеннән нәрсәсе белән аерыла?
- Судан ераграк киткән саен, режим йомшара. Яр буе полосасында төзелеш эшләре алып бару, койма белән әйләндереп алу тыела. Сулыкның 20 метр тирәлегеннән бөтен кеше файдалана алырга тиеш. Су саклау зонасында машинада йөрергә, пычрак түгәргә, җир казырга, агулы химикатлар белән эш итәргә ярамый. Барлык таләпләр Су кодексында тәфсилләп язылган.

Су җыелу мәйданы дигән төшенчә дә бар. Күп кенә елга-күлләр суны язын һәм көзен җыеп кала. Әйтик, ни өчен Казандагы Аккош күлләренең берсе кибеп бетте? Чөнки аның су җыела торган мәйданын, юллар салып, томалап бетерделәр. Әгәр су тирәсендә агачлар үссә, алар суны тотып калып, җир астына җибәрә. Шул рәвешле алар сулыкны җәй буе су белән тукландырып тора. Ә су җыелу мәйданын томалап куйгач, су йә юлын үзгәртә, йә үзе һәм аны тукландырып торган чишмәләре дә кибеп бетә. Чөнки вак чишмәләр генә сулыкларны яшәтә алмый.

- Юллар салганда төзүчеләр шул тирәлектәге сулыкларны да исәпкә алырга тиешме?
- Нәрсә дә булса салганда, проект төзелеп, тикшерү үтә. Анда шулай ук экологиягә бәйле бөтен нечкәлекләр күрсәтелергә һәм, кыенлык­лар килеп чыккан очракта, аларны хәл итү юллары язылырга тиеш. Әйтик, кайдадыр юлны аркылы үтүче су юллары калдырырга, кайдадыр күпләп агач утыртыр­га, ди.

Егерме ел элеккеге ва­кыт белән чагыштырганда, хәзер күпчелек сулыкларның күләме кимеде. Туган авылымдагы Шахьян дигән елгада кайчандыр ташу бик көчле ага иде, ә хәзер ул чишмә кебек кенә калды. Теләсә кайсы авыл малаеннан сорасагыз, ул сезгә: «Элек елгабыз ярларыннан ташып ага иде», - дип әйтәчәк.

- Су кимүнең сәбәпләре нәрсәдә?
- Элек су буенда таллар үссә, хәзер анда чүптән башка бернәрсә юк. Суны җир астына җибәрә торган агач полосалары калмады, дип әйтүем.
Тагын бер сәбәп - республикада чынлыкта күпме скважина барлыгын беркем белми. Без тикшерү белән чыккан саен, һәрвакыт рөхсәтсез төзелгән скважина табып кайтабыз.

Коммерция (сату яки суны производствода куллану) максатында бораулау өчен оешма яки кешенең лицензиясе булырга тиеш. Бу гади генә рөхсәт кәгазе түгел. Лицензия алу өчен разведка ясала, шул җирлекнең үзенчәлекләре өйрәнелә, күпме су калганы тикшерелә. Шуннан соң проект төзелә.

Казансу елгасын тукландыра торган чишмәләр ком белән капланып, юкка чыгып бетте. Һәр сулыкны тикшерергә һәм аны саклау, чистарту буенча программа төзергә кирәк. Күп кенә елгаларыбызга 70нче елларда махсус сакланыла торган табигать территориясе статусы бирелде дә шуның белән эш бетте.

Күп кенә оешмаларның су чистарту җиһазлары 60-70нче елларда төзелеп, тузып бетте. Бу шулай ук сулыкларга әйтеп бетергесез зур зыян китерә. Ул җиһазлар хәзерге күләмгә дә, химик матдәләрнең күплегенә дә исәпләнмәгән.

Баулыда су чистарту җиһазын шәхси кулларга биргәннәр, ә шул кеше халыктан җыелган акчаның бер тиенен дә җиһазларны яхшыртуга тотмаган, ничәмә-ничә еллар буе бөтен пычракны Ык елгасына агызып яткан. Шуның аркасында суны чистартучы күпме җәнлек, үсемлек һәлак була.

Әлмәт, Бөгелмә якларындагы чистарту җиһазлары да начар хәлдә. Химик калдыкларны агыза торган сулыкларның тирәләрендә суның составын яхшыртырга, дип суд тарафыннан карарлар чыгарылды. Оешмалар исә, җиһазларны яңартуга акчабыз юк, ди.

Соңгы тапкыр Әлмәтнең бер оешмасы тирәсендәге суның составын тикшердек. Күрсәткечләре 10-20 тапкырга яхшырган, әмма югары сыйфатка кадәр ерак әле. Бу бер көндә эшләнә торган эш түгел. Һәр оешманың нинди эшләрне кайчанга башкару турында графигы бар. Өч ел эчендә республика оешмалары тирәсендәге суны норматив дәрәҗәгә җиткерербез, дип уйлыйм.

«Прокурорны көтеп ятарга кирәкми»

- Сулыкларны саклау елында контрольне көчәйттегезме?
- Сулыкларга элек тә зур игътибар бирә идек. Бөтен эшне планлы рәвештә башкарабыз. Быел сулыклардагы барлык чистарту җайланмаларын тикшереп чыктык. Рес­публикада табигатьне саклау буенча ике төрле прокуратура эшли: Казанныкы һәм безнеке - Татарстанныкы. Идел белән Кама тирәсендәге районнар алар карамагында, ә без Ык, Зәй, Мишә буендагы районнарны тикшерәбез.

Су кырыенда урнашкан оешмаларның, кешеләрнең мунчалары да табигатькә зыян сала. Алар буенча инвентаризация үткәреп, проблемалы зоналарны ачыкладык. Бу күбесенчә зур шәһәрләргә кагыла. Мишә елгасы да халыкның яраткан урыны, яр буйлары койма белән тотып алынган.
Лаеш районындагы Нармонка, Паново авылларында, кагыйдә бозучылар бе­лән аралашып, эшне бетереп киләбез. Элек халыкны кисәтә, штрафка тарта, әле шуннан соң судка кадәр дә барып җитә идек. Ә хәзер халык аңлый башлады кебек, күбесе корылмаларын беренче кисәтүдән соң сүтә.

- Кагыйдә бозучы, су буендагы корылманы сүттермим, дип аяк терәп каршы торса, нишлисез?
- Материалларны, суд карары алгач, приставларга җибәрәбез. Законсыз төзелгән корылма сүттерелмәсә, приставлар башта бер-ике тапкыр зур күләмдә штраф сала. Бу чараның да файдасы булмаса, алар тиешле оешмага мөрәҗәгать итеп, корылманы үз хисабына сүттерә дә моңа сарыф ителгән акчаны закон бозган кеше, оешмадан биш тапкырлата түләттерә. Шуңа да вакытында сүтү яхшырак.

Без бит штраф салу максаты белән эшләмибез. Кеше корылманы үз теләге белән сүтә башласа, штраф та салмыйбыз. Кайберләре каяндыр трактор табып, шул арада понтоннарын да тарттырып ала. Суда понтон яки причал урнаштыру өчен, кеше килешү төзергә тиеш. Беренчедән, су - уртак байлык, икенчедән, сулыклар аркылы күп кенә торбалар үтә. Әйтик шул ук причалны рөхсәт алмыйча, үзлектән генә төзеп куйсаң, нефть торбасын тишәргә, элемтә кабеленә зыян китерергә мөмкин.
Матбугатта безне еш кына: «Прокуратура кая карый? Без сулыклардан файдалана алмыйбыз», - дип тәнкыйтьлиләр. Хокукы бозылган һәр кеше суга кагылышлы законны бозган икенче бер кешене судка бирә ала. Моның өчен прокурорны көтеп утырырга кирәкми. Бездә өч кенә кеше эшли, һәр очрак буенча барып җитәргә өлгермибез. Хәзер һәр судта консультантлар бар, стендка бөтен мәгълүмат эленгән.

«Кеше балыгын суга җибәр!»

- Эчә торган суның сыйфатына нинди бәя бирә аласыз?
- Ярыйсы, дип әйтер идем. Роспотребнадзор санитарлары эчә торган суны гел тикшереп тора. Кайбер районнарда суның катылыгы нормадан югары, кайбер җирдә металл күп, ләкин әллә ни зыянлы түгел. Кайбер районнарда, су каты булганга, аны таулардан торбалар сузып суырталар. Суның сыйфаты шундый булгач, берни эшләтеп булмый.

- Соңгы арада халык сезгә нинди моң-зары белән аеруча еш килә?
- Елга-күлләрне тотып алалар да халыкны акча түләттереп кенә кертәләр, дип зарланучылар күп. Мондый очраклар Әлмәт районында ешайды. Әгәр сулык ясалма түгел, табигый икән, аңардан бөтен кеше ирекле рәвештә файдалана ала. Бу пляжларга, шул исәптән Казандагы «Ривьера»га да кагыла. Алар хезмәт күрсәткәнгә (ятаклар, сөлгеләр биргән, причалдан сикерү мөмкинлеге тудырган өчен) акча алырга тиеш, ә яр буеннан һәркем йөрергә хокуклы. Кагыйдәне бозган өчен «Ривьера»ны штрафка тарттык. Алар пляжга керә торган урында ишек тә ясап куйганнар иде. Ә үзләре: «Бездә бөтен кеше ирекле рәвештә кереп-чыгып йөри ала, ишекне этләр кермәсен өчен генә ясап куйдык», - диделәр.

Тагын бер әйбергә игътибар итәргә кирәк: берәр кеше сулыкка балык җибәргән һәм моны дәлилли торган кәгазьләре булса, аны тотарга рөхсәт ителми.

- Ничек инде?! Балыкның шул кешенеке икәнлеген ни рәвешле белеп була?
- Күлдә моны белгертә торган аншлаг торырга һәм шунда җибәрелгән балыкларның сурәте булырга тиеш. Рәсемдәгесен тотсаң, аны кире җибәрергә тиешсең. Бу табигый күлләргә кагыла. Әгәр кеше сулыкны үзе казыса, ул аның шәхси милке булып санала, димәк, беркемне кертмәү хокукына ия була, дигән сүз.

Фотода: Илсур Гыйльметдинов (сулда) Самара өлкәсе прокурорының беренче урынбасары Азат Хөсәенов белән.