Мәскәүгә. Думага. Володинга

Үзәктә кабат тел мәсьәләсе булды. Җитәр безгә эндәшмичә утырырга дигәндәй, бозны урыныннан депутат, Бөтендөнья татар конгрессы башкарма комитеты рәисе Ринат Закиров кузгатып җибәрде. Кайбер кешеләргә аның бу адымы гаҗәп тә тоелгандыр. Гадәттә, милли дилбегәне парламентта Разил Вәлиев тартып бара, ә Закиров артык актив депутатлар исәбеннән түгел... иде.

Һөҗүм көчәя

Күптән түгел Россия Дәүләт Думасына бер төркем депутатлардан милли төбәкләрнең тамырын корытачак закон проекты кертелде. Аның авторлары, шул исәптән илебезнең милли төбәкләреннән сайланган Дума депутатлары Россия республикаларының дәүләт телләрен ихтыяри рәвештә, ә туган телләрне укучыларның һәм аларның әти-әниләренең ихтыяҗын истә тотып укытырга тәкъдим итә. Документ Татарстан парламенты депутатларына кырмыска оясына таяк тыгып болгаткандай тәэсир итте.

Бу уңайдан Дәүләт Советында, әлеге закон проектын кабул итәргә ярамый, дигән эчтәлектәге мөрәҗәгать тә әзерләнде. Документта бер төркем депутатыбызның имзасы тора. Россиянең бөтен халыклары да үз телләрен мәҗбүри укыта алсын, дип язылган сәяси хатта. Аны Дума башлыгы Вячеслав Володинга җибәрәчәкләр.

Ринат Закировның уннан артык депутат имзалаган мөрәҗәгате, көн тәртибенә алдан кертелмичә, уйламаган җирдән барлыкка килде. Закиров бу тәкъдимне хәтта беренче мәсьәлә буларак карауларын үтенде. Әмма парламент традициясен бозмыйча, башта җәмәгать (мировой) судьяларны сайладылар, аннары бер сәгатьтән артык, ачынып, телнең киләчәге турында сөйләштеләр. Чыгыш ясарга теләүчеләр бик күп иде, әмма барысына да чират җитмәде. Бермәл кайсыдыр халык хезмәтчәне: «Мәсьәләнең асылы аңлашылды бит инде, туктатыйк бәхәсне, тавышка куйыйк», – дигәч, трибуна янына атылып чыккан депутат Илшат Әминов түзмәде:

– Хөрмәтле коллегалар, мин сезне аңламыйм. Без сезнең белән Дәүләт Советында халкыбызны һәм республикабызны борчыган иң мөһим мәсьәлә буенча фикер алышабыз. Ә сез аны кабат кнопкаларга басып кына хәл итмәкче буласыз. Сезгә бөтен нәрсә аңлашыладыр да, ә миңа аңлашылмый. Сез халык язмышын биш минут эчендә хәл итмәкче буласыз. Әмма сезгә моны эшләргә юл куймаслар, – диде ТНВ каналы җитәкчесе.

Язмабызның чишмә башы – Ринат Закировка әйләнеп кайтсак, ул туган телебезгә карата көчле һөҗүм баруы турында курыкмыйча – татарча әйтте. Мәскәүдә туган телебездә әйтелгән кыю сүзләрне аңламаслар дип уйламагыз. Тылмачлар табылыр ул. Конгресс җитәкчесе дөрес әйтә: Россиянең дә, Татарстанның да Конституцияләре һәм законнары татар теленең дәүләт статусын яклый. Тиешле законнар була торып та, ни өчен шушындый каршылыклы вазгыять килеп чыкты соң?! Сораулар хәттин ашкан. Җавап бирүче генә юк. Бәлки, Тукай рухы белән сугарылган парламент утырышыннан соң Мәскәү дә түзмәс – үз сүзен бөтен кешегә дә аңлаешлы итеп әйтер.
Депутат бер милләт вәкилләрен икенчесенә өстерүче вазгыятьнең нинди сәбәпләр аркасында килеп чыкканын да әйтте. Бу – федераль мәгариф структураларының законнар белән исәпләшмичә эш алып бару нәтиҗәсе.

Федераль хакимият мәгариф системасы тәгәрмәченә нинди генә таяк тыгып карамады. Башта мәгариф системасыннан милли компонентны алып ташладылар, аннары дәүләт имтиханын бер телдә генә тапшыруны расладылар... Апрель ае Тукайныкы булса да, бу урында февраль аенда туган герой-шагыйрь Муса Җәлилнең шигъри юллары искә төште. Моны һич кенә дә пафос дип кабул итә күрмәгез. Урынлы яңгырый кебек.
Мин тез чүкмәм, катыйль, синең алда,
Кол итсәң дә, тоткын итсәң дә,
Кирәк икән, үләм аягүрә,
Балта белән башым киссәң дә.

Алга таба әлеге дә баягы Ринат Закиров фикере яңгырый:
– Танырга кирәк, тел мәсьәләсенә кагылган соңгы сессиядә без йомшаклык күрсәттек, чигендек. Вазгыять тынычлангач, бу мәсьәлә үзеннән-үзе хәл ителер дип ышандык, мондый яраклашу һич файдага булмады, федераль үзәктән басым көчәйде генә. Дәүләт Думасына «Мәгариф турында»гы федераль законга төзәтмәләр әзерләп, яңа закон проектын керткәннәр. Чынлыкта ул мәгариф системасыннан туган телләрне кысрыклап чыгаруга юнәлтелгән, – дип каты итеп әйтте Конгресс җитәкчесе.

Парламент трибунасыннан милләтеңне яклап чыгыш ясау Сабан туенда җырлап-биеп йөрү генә түгел шул... Монда һәр сүзең үтемле һәм ышандыру көченә ия булырга тиеш. Һәрхәлдә, Закиров бу юлы үз вазифасын тиешенчә башкарып чыкты.
– Бу көннәрдә миллионлаган милләттәшебез Татарстанга карап тора, теләктәшлек белдерә. Бу җаваплылыкны тоеп, без бүген җитди карарлар кабул итәргә тиеш, – дип, каршында утырган депутатларга мөрәҗәгать итте ул. Татарча аңламаган депутатлар, колакчыннар киеп, чыгышның тәрҗемәсен тыңлады.

Трибуна янына икенче булып парламент аксакалы – Мәгариф, мәдәният, фән һәм милли мәсьәләләр комитеты рәисе Разил Вәлиев чыкты. Аның чыгышы да колакларны торгызды. Исегезгә төшерәбез: Дәүләт Думасына кертелгән закон проекты туган телләрне укучыларның һәм аларның әти-әниләренең ихтыяҗын истә тотып укытырга тәкъдим итә. Разил Вәлиев фикеренчә, әгәр мәгариф системасы эше укучыларның һәм аларның әти-әниләренең ихтыяҗларына нигезләнеп кенә алып барылса, кемдер – математикадан, икенче берәү – физикадан, өченчесе укудан бөтенләй баш тарткан булыр иде инде.

Разил Вәлиев сессия үтә торган залда Президент кәнәфиенең буш булуына игътибар итте. Билгеле булганча, Рөстәм Миңнеханов ул көнне Мәскәүдә Россия Хөкүмәте башлыгы Дмитрий Медведев белән очрашты.

– Матбугат аша күреп һәм тоеп торабыз, Дәүләт Советы белән Президентны телне саклау юнәлешендә җитәрлек дәрәҗәдә эшләп җиткермәгән өчен еш тәнкыйтьлиләр. Бу сорауны чишүдә Президентыбызның, аның Россиядәге дәрәҗәсен дә истә тотып, күбрәк көч куюын өмет итәргә хакыбыз бар. Ә депутатлар һәм Дәүләт Советы рәисе Фәрит Мөхәммәтшин республика халкының конституцион хокукларын үтәүне даими контрольдә тотарга тиеш, – дип кистереп әйтте ул.
Аннан соң трибуна янында тагын бер халык хезмәтчәне – Татарстандагы чуваш милли-мәдәни мөхтәрияте җитәкчесе Дмитрий Самаренкин пәйда булды. Аның әйтүенчә, милләтләрне телсез калдыруны күздә тоткан закон проекты турында ишетеп, соңгы ике атнада аңа бик күп милләттәшләре мөрәҗәгать итә, бертуктаусыз шалтырата башлаган.
– Үземнең һәм башка коллегаларымның фикерен ирештерәсем килә: бу закон проекты юньлегә илтми. Ул безне телебездән, димәк, милләтебезнең киләчәгеннән дә яздыра. Дәүләт Советы бу закон проектына катгый рәвештә «Юк!» дип әйтергә тиеш, – диде.

Татарстанның Халыклар дуслыгы йорты җитәкчесе, депутат Ирек Шәриповның чыгышы чагыштыруларга бай булды. Аның әйтүенчә, кайчандыр коллык та, холокост та, Сталин чорындагы репрессияләр дә законлы булган, әмма законнар һәрчак гадел булмаска да, алар хакимият тарафыннан көчләп тагылырга мөмкин. «Безнең законнар сыйфатлы һәм гадел булырга тиеш. Ә бу закон проекты Россия Федерациясендәге йөзләгән халыкка карата гадел түгел», – диде.

Дәүләт Советы рәисе Фәрит Мөхәммәтшин тел мәсьәләсен чишү юлларын федераль үзәк белән бергә эзләргә чакырды. Күпмилләтле җәмгыятебездә тынычлык белән үзара аңлашуны саклап калуның аеруча әһәмиятле булуы турында да әйтте.

– Татар теле дәресләрен рус теле сәгатьләрен киметү хисабына арттыру да һич дөрес нәрсә түгел, – диде ул.

Шулай итеп, депутатлар тәкъдим ителгән мөрәҗәгатьне кабул итте. Тиздән ул Дәүләт Думасы башлыгы Вячеслав Володин кулына килеп керәчәк. Милләтләрнең киләчәк язмышы – Мәскәү кулында.

Чүпне – океан белән космоскамы?!

Республика халкының, аеруча Казанда яшәүчеләрнең бәгыренә үткән тагын бер мәсьәлә буенча фикер алышты депутатлар. КПРФ фракциясе әгъзасы, Дәүсоветтагы иң гаугалы депутатларның берсе Артем Прокофьев чүп яндыру заводларын торак пунктлардан 10 километрдан да якынрак төзергә ярамый, дигән эчтәлектәге закон проектын тәкъдим итте.

Прокофьев: «Алга киткән илләр, чүпне күмеп юк итү ысулыннан баш тартып, чүп яндыру заводлары төзи башлады, әмма моның өчен аларга озак еллар халыкны чүп-чарны төрләргә бүлеп тапшырырга өйрәтергә туры килгән», – диде. Юкса, заводка теләсә нәрсәне озатып, мичкә яндырырга ярамаган һәм зыянлы әйберләр дә кереп китәргә мөмкин.
Фәрит Мөхәммәтшин дә, халыкның чүп тапшыруга бәйле булган мөнәсәбәтен үзгәртергә кирәк, ди, әмма моның өчен менталитетны үзгәртәсе бар.

– Без чүпне космоска да җибәрә, океанга да батыра алмыйбыз. Алга таба да җыя алмыйбыз. Россия һәм Татарстан чүпкә баткан. Урманнар, кырлар, хәтта авыллар тирәсендәге корып беткән елгалар да чүплеккә әйләнгән. Үләксә базларын да тәртипкә саласы бар, – диде парламент башлыгы.
Аның фикеренчә, бүгенге көндә калдыкларны юк итү технологияләре арасыннан иң яхшысын сайлап алырга кирәк.
Экология комитеты рәисе Таһир Хадиев әйтүенчә, федераль закон шәһәр, район үзәкләре кебек торак пунктларда чүпне юк итә торган завод төзүне тыймый. Шулай булгач, депутатларның күпчелеге Прокофьевның закон проектын кире какты.

Илдар Мөхәммәтҗанов фотолары

Татарстан Республикасы Дәүләт Советының «Россия Федерациясендә мәгариф турында» Федераль законга үзгәрешләр кертү хакында» 438863-7 номерлы Федераль закон проекты буенча Россия Федерациясе Федераль Собраниесе Дәүләт Думасы Рәисе В.В. Володинга мөрәҗәгате

Хөрмәтле Вячеслав Викторович!

Россия Федерациясе Федераль Собраниесе Дәүләт Думасына «Россия Федерациясендә мәгариф турында» Федераль законга үзгәрешләр кертү хакында» 438863-7 номерлы федераль закон проекты кертелде. Закон проектында Россия Федерациясе республикаларының дәүләт телләрен укыту һәм өйрәнү – ихтыяри нигездә, ә туган телләрне өйрәнү укучыларның һәм аларның ата-аналарының ихтыяҗларын исәпкә алып гамәлгә ашырыла дип билгеләнә.

Россия Федерациясе республикаларының дәүләт телләрен билгеләү хокукы аларның Россия Федерациясенең башка субъектларыннан үзгә булган конституциячел-хокукый статус үзенчәлеге булып тора. Республикаларның дәүләт телләре аларның дәүләт хакимияте органнарында, җирле үзидарә органнарында, дәүләт учреждениеләрендә Россия Федерациясе дәүләт теле белән беррәттән кулланыла (Россия Федерациясе Конституциясенең 68 статьясындагы 2 өлеше).
Әлеге конституциячел күрсәтмәләр нигезендә Россия Федерациясе законнары республикаларның дәүләт телләрен төрле иҗтимагый мөнәсәбәтләрдә куллануны гарантияли.
Россия Федерациясе Конституция Судының 2004 елның 16 ноябрендәге 16-П номерлы карарында чагылыш тапкан хокукый позициясеннән аңлашылганча, төп гомуми белем алганда, республика дәүләт телен өйрәнү – барлык рәсми мөнәсәбәтләр өлкәсендә аның кулланылышын тәэмин итү чараларының берсе булып тора.

Россия Федерациясе республикалары дәүләт телләрен тиешенчә өйрәнүне юкка чыгару, һичшиксез, әлеге телләрнең дәүләт теле буларак эшчәнлеге бозылуга китерәчәк, шулай ук ул Россия Федерациясендә һәр гражданның Россия Федерациясе Конституциясендә каралган барлык хокукларга һәм ирекләргә ия булуы, бертигез бурычларны үтәве турында шәхеснең статусын билгели торган төп нигезләмәләренә туры килми (6 статьяның 2 өлеше).
Белем бирү мәсьәләләрен хәл итүдә катнашучылар тарафыннан Россия Федерациясе халыклары телләрен өйрәнүне төп мәгариф программасының вариатив өлешенә күчерергә омтылу шулай ук тирән борчу тудыра. Россия Федерациясе Конституциясенең 68 статьясындагы 3 өлеше нигезендә Россия Федерациясе үзенең барлык халыкларына туган телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү өчен шартлар тудыру хокукын гарантияли. Хәзерге вакытта федераль законнар һәм федераль дәүләт мәгариф стандартлары белән Россия Федерациясе халыклары телләре арасыннан булган туган телне укыту һәм өйрәтү мөмкинлеге тәэмин ителә. Туган тел рус теле һәм әдәбияты, чит телләр, математика һәм башка предметлар белән беррәттән мәҗбүри укытыла торган предметлар исәбенә керә.

Тәкъдим ителә торган үзгәрешләр мәгариф өлкәсендә дәүләт сәясәте принципларына туры килми һәм белем бирүнең асылын чагылдырган таләпкә – кешеләр, халыклар арасында милләтенә, этник мөнәсәбәтенә карамастан үзара аңлашуга һәм хезмәттәшлеккә ярдәм итү таләбенә җавап бирми («Россия Федерациясендә мәгариф турында» Федераль законның 3 статьясының 1 өлеше, 12 статьясындагы 1 өлеше).

Дәүләт мәгариф системасы яшь буынның һәрьяклап үсеше, Россия Федерациясе күпмилләтле халкының милли күптөрлелеген һәм тел мирасын саклап калу һәм үстерү зарурлыгыннан чыгып эш итәргә тиеш. Дәүләт телләрен һәм Россия Федерациясе халыклары телләрен факультатив өйрәнү телләрне гамәлдә куллануны көнкүрештә аралашу теле итеп калдыруга һәм киләчәктә милли үзаңның югалуына китерәчәк.

Россия Федерациясе халыклары телләрен өйрәнү кебек үзенчәлекле, һәрьяклап төгәллек таләп итә торган милләтара мөнәсәбәтләр өлкәсе, Россия халыклары мәнфәгатьләрен исәпкә алып, төптән уйланылган карарлар кабул итүне күздә тота, алар безнең күпмилләтле Ватаныбызны алга таба ныгытуга хезмәт итәчәк.

Татарстан Республикасы Дәүләт Советы мәгариф программасының мәҗбүри өлешендә Россиянең бөтен халыклары өчен туган телне өйрәнү хокукын саклап калырга, шулай ук республика дәүләт телләрен укыту һәм өйрәнүне оештыруда билгесезлекне бетерергә кирәк, федераль дәүләт мәгариф стандартларында дәүләт телләрен өйрәнүнең билгеләнүен мәҗбүри дип саный.

Киң җәмәгатьчелектә тискәре резонанска юл куймау максатларында, әлеге закон проекты Россия Федерациясе Федераль Собраниесе Дәүләт Думасына карауга кертелгәнче Россия Федерациясе республикаларында һәм автономияләрендә тикшерелергә тиеш.

Сезгә мөрәҗәгать итеп, хөрмәтле Вячеслав Викторович, Россия Федерациясе гражданнарының тел һәм мәгариф сәясәте өлкәсендә гамәлгә ашырыла торган конституциячел хокуклары һичшиксез үтәлер дигән ышаныч белдерәбез.

Линар ЗАКИРОВ