Кәбестә басуында бер көн: эше дә бар, акчасы да, эшләргә теләүчесе генә юк

Басуда

Кәбестә басуында безне агроном Фикус Тимергалиев каршы алды. Аның әйтүенчә, әлеге хуҗалыкта тиз өлгерә торган сортларны июль-август аенда алып бетергәннәр инде. Без килгән көнне исә эшчеләр 50 гектарлы соңгы басуга кергән иде. Кәбестә басуының гомум мәйданы 60 гектарны тәшкил иткән. Салкын, ачы җил, яңгыр булса да, басуда иртәнге җидедән караңгы төшкәнчегә кадәр кызу эш гөрли. Хатын-кызлар кисеп, җиргә рәт-рәт итеп тезгән кәбестәләрне ир-атлар трактор арбасына төйи. 15-20 минут дигәндә, бер арбаны тутырып та куйдылар. Техника белән тәэмин ителештә дә проблемалары юк. Һава температурасы тоташ өч көн көндез дә, төнлә дә биш-алты градус салкын торса, кәбестә туңып, ашарга яраксызга әйләнә икән. Шуңа күрә һәр нәрсәне вакытында эшләп өлгерергә кирәк.

Фикус Тимергалиев әйтүенчә, кәбестә сортлары алышынып тора. Тозлар өчен – «Подарок», «Слава», «Валентина», сакларга «Арктика», «Альбатрос» сортлары яхшы икән. Аннан соң, тозлар өчен үстерелгән кәбестә ак төстә, сусыл була. Ә таш кебек каты яшел кәбестә саклар өчен яхшы. Анысы яңа елдан соң гына сок бирә башлый.

– Элек без зур-зур кәбестәләр үстердек. Аларны арбага көчкә күтәреп сала торган идек. Хәзер базар башка таләпләр куя. Супермаркетлар 2,5-3 килограммлы кәбестә сорый. Аларның уңдырышлылыгы азрак, аның каравы таш кебек каты. Май аена кадәр яхшы саклана. Узган елларда гектарына 1200 центнер ала торган идек, быел 600-800 центнер гына, – ди Фикус абый.

Аннан соң кырдагы яшелчәләр складларга кайтартыла. Анда аларны, сату һәм саклау өчен, сортларга аералар. «Нармонка» хуҗалыгының генераль директоры урынбасары Олег Солягин сүзләренә караганда, быел кишер уңышы гектарына 360 центнерны тәшкил иткән. Узган атнаның пәнҗешәмбесенә складларга 1040 тонна кишер, 3600 тонна кәбестә, 780 тонна чөгендер, 2600 тонна бәрәңге җыеп кайтартылган иде. Хуҗалык шулай ук кабак та үстерә.

Киләчәктә кәбестәне ваклап турый торган машина алып, әлеге яшелчәне тозлап сату планнары да бар.

«Эшләргә кеше юк»

Нармонка авылына юлга кузгалганда, максатыбыз кәбестә уңышын җыеп алу турында гына язу иде. Ләкин халык белән аралашкач, хуҗалыкның проблемалары булуы да ачыкланды. Күрсәткечләр яхшы гына булса да, «Нармонка»ның данлыклы чорлары артта калган шул инде. Чагыштыру өчен: 2000 елда «Татплодоовощпром» берләшмәсенә республиканың төрле районнарындагы 25 хуҗалык һәм, шуларга өстәп, Казандагы кибетләр челтәре, күпләп сату базалары, складлар, автотранспорт хуҗалыклары кергән булган. Ул чорда республикада 100 мең тонна яшелчә (24 мең тоннасы теплицаларда), 1,5 мең тонна гөмбә, 6,5 мең тонна җиләк-җимеш, 10 миллион банка консервлар җитештерелә. Чагыштыру өчен: хәзерге вакытта без булган хуҗалыкта 60 гектар җирдә кәбестә үстерелә дидек. Ә бит заманында биредә кәбестә үстерү мәйданнары 500 гектарга кадәр җиткән булган.

– Моннан егерме еллар элек кенә дә һәр хуҗалыкның 200әр гектар җире бар иде. Мин «Чыпчык» хуҗалыгында эшләгәндә, Казаннан электричка белән 1200 кеше килә иде басуда эшләргә. Ә хәзер 60 гектар мәйдандагы кәбестәне чак алып өлгерәбез, – ди Фикус абый.

Олег Солягин эшчеләрнең уртача хезмәт хакы 18 мең сум дисә дә, хуҗалыкның аларны вакытында түләү белән дә проблемалары барлыгын аңладык. Генераль директор урынбасары: «хәзер сентябрьдә эшләгән өчен акчаларны бирәбез», – дисә дә, халык: «инде берничә ай хезмәт хакы алган юк», – дип ычкындырды.

Җитәкчеләр кәбестә үстерүнең бик чыгымлы булуы турында да әйтте. Сыйфатлы орлык кыйммәт, су сиптерү, туфракны эшкәртү өчен күп акча таләп ителә. Ә керем очны-очка ялгап яшәргә генә җитә, диләр. Олег Солягин әйтүенчә, кәбестәнең килограммын алыпсатарлар 4-5 сумга гына алып китәләр икән. Аннан соң Казанга алып барып, 15-16 сумга саталар. Моның сәбәбен җитәкче, турыдан-туры алып барып сатар өчен мөмкинлекләр юк, дип аңлатты.

– Бик кызганыч, әлбәттә. Ләкин моның өчен махсус шөгыльләнә торган хезмәтләр булырга тиеш. Без бу турыда уйлыйбыз. Һәм иртәме-соңмы, бу эшне җайга да салырбыз кебек. Җитештерүченең үзеннән сатып алырга кирәклеген Марат Готович та (авыл хуҗалыгы министры. – авт.) әйткән иде. Кәбестәнең килограммын 15-16 сумга сатсак, рәхәтләнеп яшәр идек югыйсә. Тик әлегә көчкә очны-очка ялгап алып барабыз, – ди җитәкче.

Шулай да, хуҗалык җитәкчеләре белән аралашкан вакытта, иң зур проблеманың эшчеләр җитмәвендә икәнлегенә төшендек. «Татплодоовощпром»ның данлыклы чорын күргән, алай гына да түгел, шушы системада 1987 елдан бирле эшләүче Рушания Фадеева-Вәлиеваны чын мәгънәсендә аяклы тарих дисәк тә була. Чабып бара торган атны да туктатырга сәләтле дип нәкъ менә аның кебекләргә әйтәләр. Төп вазифасы склад мөдире булса да, «Сезон вакытында каравылчы да, көтүче дә, эшче дә, шофер да булырга туры килә миңа», – дип көлә ул.

– Без гербицидлар кулланмаска тырышабыз. Экологик яктан чиста продукт үстерәсебез килә. Шуңа күрә бездә кул көче аеруча күп кирәк, – ди Олег Солягин.

Рушания апа да иң зур проблема дип эшчеләр җитмәүне әйтте. Һәр ата-анадан язмача рөхсәт алырга кирәк булганлыктан, мәктәп укучыларын да хезмәткә тартып булмый. Ә менә Лаеш техникумы студентлары, пенсионерлар һәм күрше авылдан килеп эшләүчеләр ярдәм итә икән. Уңыш җыеп алу чорына Чувашстаннан да 35 кешене алып килгәннәр. Гаиләләре белән төпләнеп калганнарны торак белән тәэмин иткәннәр. Ә вакытлыча эшләүчеләр тулай торакта яши.

Кырда вакытта ук, эшләүчеләр арасында ник бер авыл кешесе булсын, дип игътибар иткән идем. Барысы да – чувашлар.

– Безнекеләр болай эшләүдән бизгән инде. Алар ак кроссовки киеп эшкә барып кайта да, кесә тутырып, вакытында хезмәт хакын ала. Ә Чувашстанда эш юк. Алар теләсә нинди авыр хезмәттә бил бөгәргә әзер, – ди Фикус абый.

Хәер, бу турыда эшчеләр үзләре дә әйтә.

– Үзем монда ел буе эшлим. Көзен – кырда, кышын – складта. Уңыш җыю чорында вахта белән ел саен кешеләр алып киләм, – ди Чувашстаннан килгән бригадир Надежда Архипова. – Хуҗалар яхшы, зарланмыйбыз. Быел көз коры килде, эшләргә дә уңайлы булды. Көненә 130-140 тонна җыябыз. Без – эш сөючән халык. Начар эшләсәк, чакырмаслар иде. Өйгә кайтып бер атна торам да, кешеләр җыеп, тагын киләм. Кемдер бер генә тапкыр килә, кемдер – берничә мәртәбә. Һәрберсенең гаиләсе бар, үзебездә эш булса, болай йөрмәс тә идек.

Гаиләләреннән айдан артык аерылып торырга мәҗбүр булган кешеләр лаеклы хезмәт хакын да алырга тели шул.

– Хезмәт хакларында тоткарлыклар бар-барын, ләкин бөтен яшелчәне, итне яздырып алалар. Үзебезнең ашханәбез бар. Анда килгән кешеләрне бушлай ашаталар. Эшчеләр өчен бөтен шартлар тудырылган, – ди Рушания апа.

Фикус абыйның исә фикере башка.

– Шартлар яхшы булса да, алар хезмәт хакына өметләнеп килә шул. Көнгә 1500 сум бирәләр. Узган ел тагын да яхшырак иде. 2000гә якын алган көннәре дә булды. Быел авыррак шул... – ди ул.

Дөрес, яшелчәчелектән тыш, «Нармонка» хуҗалыгы терлекчелек белән дә шөгыльләнә. 1100 мөгезле эре терлек бар. Аларга җитәрлек азык әзерләнгән. Шуңа күрә җитәкчелек яхшыга өметләнә. «Бездә барысы да яхшы», – дип сөйләгән җиреннән:

– Миңа калса, хуҗалыкның киләчәге бар. Ахырга кадәр өметне өзмибез әле, – дип әйтеп салды.

Рушания Фадеева-Вәлиеваның якты киләчәккә өметләре зурдан.

– Атна саен Казан ярминкәләрендә берничә йөк машинасы яшелчә сатабыз. Татарстан районнарыннан кала, Башкортстаннан да киләләр. Аллага шөкер, эшебез күп. Шунысы куандыра. Элек-электән дан тоткан «Нармонка» хуҗалыгы барыбер бетмәячәк, – ди ул.

Генераль директор урынбасары Олег Солягиннан кәбестә тозлау рецепты

Кәбестәне, кишерне телемләп турыйбыз. Аларны тимер кәстрүлгә салабыз һәм сок бүленеп чыкканчы, уклау белән төябез. Сок бүленеп чыккач, кәбестәне өч литрлы банканың яртысына җиңелчә төеп салабыз. Шуның өстенә бер аш кашыгы ит тарткычтан чыгарылган керән, бер аш кашыгы бал һәм өч аш кашыгы тоз салабыз. Кабаттан уклау белән төябез һәм банканы тутырып бетерәбез. Сок бүленеп чыга башлагач, банканы тәлинкәгә бастырып куябыз. Дүртенче көнне тәлинкәдә җыелган сокны кабаттан банкага салабыз. Капкач белән каплап куябыз да биш-алты көннән әзер була.

Лаеш, Нармонка

Илдар Мөхәммәҗтанов фотолары