Лия Дәүләтбаева: «Кешеләрдән бәрәңге кабыгы җыеп, суалчаннарыма ашатам»

Лия Мәскәүдә туган, шәһәрдә үссә дә, кечкенәдән агроном булырга хыялланган. Уку йортын тәмамлагач, яшь агроном юллама белән авылга китеп эшләп тә ала. Әмма билгеле бер сәбәпләр белән аңа кабат шәһәргә кайтырга туры килә, бу юлы инде Мурманскига. Анда ландшафт дизайны белән шөгыльләнә, үзенең компаниясе була. Шулай да җирдә эшләү теләге күңеленнән китми. Пенсиягә чыккач, әтисе белән әнисе Мамадышка кайтып төпләнә. Тиздән Лия дә Казанга кайтырга карар кыла.

– Казан миңа бик ошый. Монда экоактивистларның күплегенә хәйран калдым. Үземне биредә яхшы җиргә эләккән бодай бөртеге кебек хис итәм. Алар белән якыннан таныштым һәм бер-беребезгә ярдәм итешеп эшлибез, – ди ул.

Икенчел чимал җыю пунктларында хәзер органик калдыклар өчен аерым контейнер булдырганнар. Шәһәр кешеләре бәрәңге, банан һәм башка яшелчә, җиләк-җимеш кабыкларын шунда китерә. Үзе яши торган йорт янында да 240 литрлы контейнер куйган. Күршеләре ризык калдыкларын шунда сала һәм Лия аларны авылга алып кайта.

Анда исә вермифермасы бар. Пластик тартмаларда компост суалчаннары яши. Алар тыныч, тавыш-тынсыз гына, ризык калдыкларын үзалдына ашап, үрчеп ята. Ашаган ризыкларыннан биогумус бүлеп чыгара. Табигатьтә дә шулай ук: суалчаннар туфрак өслегендә яшәп, үсемлек калдыклары, үләннәр белән туклана һәм туфракны уңдырышлы итә. Ә монда исә алар базга куелган тартмада үрчи.

Вермикомпостерны сатып алып та була, әмма экологиябез өчен борчылып торган Лия аларны халыктан җыелган, кирәкмәгән пластик тартмаларда тота. Тартмаларны чүплекләрдән дә җыйган, акция вакытында җыелганнарын экоактивистлар аңа тапшыра. Биогумусны сатканда аның төп шарты: кешеләр үзләре белән кабат шундый тартма алып килергә тиеш. Алга таба төзелешләрдән калган агач аслыкларны да җыеп, ачык һавада компостер ясарга җыена. Биогумусны сатар өчен тиз таркала торган материалдан капчыклар эшләтү нияте дә бар. Алары нинди буласын әлегә төгәл белми.

Мондый эшкә алынуының беренче сәбәбе – чүп калдыкларыннан котылу. Лия әйтүенчә, Россиядә елына 17 млн ризык калдыгы чүплеккә чыгарыла. Авылларда аны кая кую проблемасы юк, ә шәһәрдә полигоннарга озатыла.

– Башка чүпләр белән бергә целлофан пакетларга тутырабыз да яхшылап бәйләп куябыз. Алар бернинди кислород та кермәслек итеп чүплектә өсте-өстенә тыгызлап өелә, шуннан төрле химик процесслар башлана. 17 млн калдыктан 2,4 млн тонна метан бүленеп чыга, ди белгечләр. Алар парник эффектын бирә һәм кешелеккә зыян сала. Без чүпнең бер өлешен булса да полигонга озатудан коткарып калабыз һәм хәтта аннан файда да алабыз, – ди Лия.

Калдыкларны әлегә урамда тота, аларны кыш көне ачык җирдә эшкәртү җае юк. Яздан башлап исә компостлаячак. Киләчәктә вермиферманы Казанда да ачарга уйлый ул. Кибетләр, җәмәгать туклану оешмаларын да җәлеп итәргә җыена. Сыра эшләүчеләр аңа шыттырылган арпа опарасы, ә шикәр җитештерүчеләр чөгендер түбен бирергә ризалашкан.

Йомырка кабыгын да җыя яңа танышым. Аны киптереп тарттыра һәм кальций сыйфатында туфракка куша.
Күпләр калифорния суалчаннарын куллана, ә Лия гадәти  суалчаннарын үрчетә. Мең суалчан көненә 500 грамм, ягъни үз авырлыгының яртысы кадәр ризык калдыгы ашый һәм тиз үрчи. Аларга яктылык кирәкми, җылылык 4-6 градус булу да җитә. Ә калифорния суалчаннарына шартлар тудыру катлаулырак, алар җылыны бик ярата ди.

Ашатмый башлагач, суалчаннар үрчүдән туктый. Шуннан соң алар барлыкка китергән биогумусны сатарга да була инде. Биогумусны чәчәк үсентеләре үстереп сатучылар, гөлләр яраткан хуҗабикәләр, бакчачылар, гомумән үсемчелек белән шөгыльләнүчеләр ала. Лия бизнес-план төзеп, әлеге эшенә грант алу һәм эшен киңәйтү турында хыяллана. Карелиядә шәһәр халкыннан органик калдыкларны җыю өчен махсус компост-мобиль булдырылган икән. Ул да шундый проектка алынырга ниятли. Аныңча, акчаны без чүплеккә чыгарып атабыз. Ризык калдыкларын эшкәртеп, экологияне саклый һәм шул ук вакытта акча да эшләп була. Ә иң мөһиме – киләчәк буынга үзебездән соң чиста һава һәм су калдыру.

– Табигатькә мөнәсәбәтебез үз өебезгә караган кебек булырга тиеш. Өйне гел җыештырып торабыз бит. Табигать турында да кайгыртыйк. Җир шары безгә кадәр ничек булган, балаларыбыз һәм оныкларыбызга да шулай калырга тиеш, – ди Лия.

Һиндстанда храмнарда һәм башка изге урыннарда көненә тонналап чәчәк җыела. Аларның күбесе, елгаларга эләгеп, су юлларын кап­лый. Бу хәлне булдыр­мау максатыннан, Правин Чаухан дигән эшмәкәр шул чәчәк калдыкларыннан кием өчен табигый буяу ясый башлаган.

Табигатьтә 10 сантиметр биогумус барлыкка килсен өчен, 100 ел вакыт кирәк.

Финляндиядә органик калдыкларны ягарга ярамый, аларны компостка озаталар.