Татарның үз Чыңгыз Айтматовы булачак: язучы Аяз Гыйләҗев иҗатын дөньяга танытырга җыеналар

Язучының инде классикага әверелгән «Кар астында кайнар чишмә», «Оҗмах капкасы», «Өч аршын җир», «Югалган көн», «Ефәк баулы былбыл кош», «Яра», «Әтәч менгән читәнгә» ­кебек әсәрләре сәхнәгә күтәреләчәк.

«Уңышлы эш булсын»

Галиәсгар Камал театры әдәби бүлек җитәкчесе Нияз Игъламов Аяз Гыйләҗев иҗатына багышланган театраль декаданы ике елга бер тапкыр оештырырга ниятли.
– Мин, гомумән, Аяз Гыйләҗев исемендәге зур, дәвамлы фестиваль үткәрү яклы. Ул Платонов фестивале кебек булыр дип уйлыйм. Анда ­театр да, сынлы сәнгать тә, музыка да, авторның әсәрләре дә булачак. Ике елга бер тапкыр гына булса да, Аяз Гыйләҗев иҗаты декадасы оештырып, татар интеллигенцисен җыясы килә, – ди Нияз Игъламов.

Театраль декада оештыру эшендә Камал театры, язучының тормышын һәм иҗатын өйрәнгән галимә Миләүшә Хәбетдинова һәм Аяз Гыйләҗевның гаиләсе катнаша. Язучының 90 еллык юбилеена багышланган мондый чаралар ел дәвамында булырга тиеш иде. Ләкин төрле сәбәпләр аркасында, ул чаралар исемлеге зур булмады. Аяз Гыйләҗевның тормыш иптәше Нәкыя апа Гыйләҗева сүзләренчә, язучының юбилее ничектер күләгәдә калган.

– Гыйнвар аенда юбилей кичәсен уздырдылар да, шуның белән эшләр тынып торды. Хәтта юбилей кичәсен телевизордан да күрсәтүче булмады. Аязга якын булган Зәй, Сарман якларында да чаралар үткәрсәң була иде. Мәдәният министры урынбасары Эльвира Камалова белән сөйләшкәч, бу эшкә бик җитди карады. Ләкин акча мәсьәләсе белән тоткарлык килеп чыкканга, 90 еллык менә шулай игътибарсыз узды. Менә хәзер Аяз Гыйләҗевка багышланган эшләр яңа куәт белән башланып китте кебек. Уңышлы эш булсын инде бу, – ди Нәкыя апа.
Миләүшә Хәбетдинова сүзләренчә, чыннан да, спектакльләр декадасы җәй көне үткәрелергә тиеш булган. Чараны өч тапкыр күчерер­гә туры килгән. Сәбәпләре Футбол буенча дөнья чемпионаты һәм вакытында акча күчерелмәү дип аңлатканнар.

Театр аның трибунасы

Ни кызык, кайчандыр репрессия корбаны булып, вакытында бәяләнмәгән Аяз Гыйләҗев иҗаты бүген замана укучылары тарафыннан яңа яктан ачыла. Татар классик язучылары арасыннан ул иң укылышлы авторларның берсе. Аның 15ләп әсәре бүген татар, башкорт сәхнәсендә яңгырый. Аяз Гыйләҗевның улы драматург Мансур Гыйләҗев сүзләренчә, бу – уникаль күренеш.

– Соңгы берничә елда Аяз Гыйләҗев пьесасы буенча уннан артык спектакль куелды. Мин күп театрлар белән элемтәдә торам. Белүемчә, алар берсе дә өстән кушканга, 90 еллыкка багышланган чараларда катнашу өчен дип куймады ул пьеса­ларны. Режиссерлар үзләре Аяз Гыйләҗев әсәрләрен кую вакытына килеп җитте хәзер. Гаҗәеп күренеш инде. Без хәзер аның әсәрләренә классикага караган кебек карыйбыз. Ә ул үзе иҗат иткән 60-70нче елларда татар әдәбиятының авангардында торган. Әле яшь булган татар драматургиясе өчен яңалыклар эзләгән. Мәсәлән, «Өч аршын җир» борынгы грек мифологик жанрында язылган. «Бер югалган көн» Европа театрына тартым. Татар әдәбиятында ялгызлык темасын беренчеләрдән булып күтәрүче дә ул. Бу фестиваль Аяз Гыйләҗевка да, безгә дә кирәк түгел, ул яшьләргә кирәк. Яшь иҗатчыларга ул юнәлеш булып торачак, – ди Мансур Гыйләҗев.

Аяз Гыйләҗев үзе «Мин һәрвакыт театрны трибуна буларак кабул иттем. Бәлки шуңадыр да мин драматург булмадым» дип язып калдырган булган. Шулай да 40тан артык пьесасы бар аның бүген. Миләүшә Хәбетдинова сүзләренчә, татар театры яшәгән вакытта аның сәхнәдән төшми торган әсәрләре байтак әле.
– «Өч аршын җир», «Кар астында кайнар чишмә», «Югалган көн» пьесалары... Соңгысы Аяз Гыйләҗев исән чагында тимер пәрдәне узган бердәнбер спектакль. Аны Словакия­дә телеспектакль буларак күрсәттеләр. Бу чит илдә куелган бердәнбер татар пьесасы, – ди Миләүшә Хәбетдинова.

Татар язучысына авылдан чыгарга вакыт!

Хәзер Миләүшә Хәбетдинова Аяз Гыйләҗевның иҗатын дөньяга тарату белән шөгыльләнә.
– Узган ел Аяз Гыйләҗевның иҗатын Мәскәү халкына күрсәттек, быел исә аны дөнья аренасына чыгарырга ниятлибез. Хәзер кайберәүләр «ни өчен Аяз Гыйлә­җев?» дияр. Белүегезчә, без университет белән педагогия институты кушылуын бик авыр кичердек. Миңа шул вакытта Казан федераль университеты ректоры Илшат Гафуров белән очрашу истә калды. Татфакка килгәч аның беренче әйткән сүзе «Сез татар әдәбия­тын дөньяга чыгара аласызмы?» Бу сүзләр күңелемә кереп калды. Шул вакытта мин үземә берәр татар язучысын дөньяга таныту максатын куйдым. Университетта минем ния­темне ошаттылар. Мин Аяз Гыйләҗевның гаиләсе, язучылар берлеге, Мәдәният министрлыгы, Татар китап нәшрияты белән тыгыз эшләдем. Менә шушы этаплап барган эш бүген нәтиҗәсен күрсәтә. Дөньяга ачык булган язучыны гына дөньяга чыгарып була. Чыңгыз Айтматов аркасында бар дөнья Кыргызстанны һәм кыргыз халкын белә. Аяз Гыйләҗев та үз миллилеген югалтмыйча, дөнья халкын кызыксындырган темалар күтәргән, – ди Миләүшә Хәбетдинова.

Язучының «Яра» дигән әсәрен журналист Фатих Котлу март аенда төрек теленә тәрҗемә иткән булган. Бүген төрек телендә шул әсәргә багышланган сигез мәкалә басылган. Китап инде икенче, өстәмә тираж белән сатуга чыккан. Язучының балалар өчен язылган әсәрләре дә төрек теленә тәрҗемә ителгән, хәзер аны Болгария китап нәшрия­ты үзендә бастырмакчы. Аяз Гыйләҗевның венгер теленә тәрҗемә ителгән «Йәгез, бер дога!» китабы да зур кызыксыну уяткан. Венгерлар өч меңлек тираж белән бастыр­ган китабын инде кәгазь вариантта гына түгел, ә электрон вариантта да ала башлаганнар.

– Кызганычка, бу китап­ларны бастырганда, дәүләт ярдәме булмады. «Өч аршын җир» пьесасының төрек тәрҗемәсен инглиз теленә тәрҗемә иткәннәр. Хәзер аны Канада галиме редакцияли. Менә ул тәрҗемә көче! Хәзер тагын китап бастыру өчен кем акча түли дигән сорау туа. Татар язучыларының иҗатын татар авылы кысаларында гына калдырмаска кирәк, – ди Миләүшә Хәбетдинова.
Нияз Игъламов сүзләренчә, татар язучысы Нобель премиясе алсын өчен аны герман телләренә тәрҗемә итәргә кирәк.

– Без булган әйберне югалтабыз. Дөньякүләм дәрәҗәдә булган язучыларыбыз бар. Ә тәрҗемәләре юк. Татар теленнән венгер теленә тәрҗемә ясаучы бердәнбер тәрҗемәчебез Бохараев бар иде, ул да үлде. Татар кешесе Нобель премиясен алсын өчен, аның әсәрләрен немец, дат, норвеж һ.б. телләренә тәрҗемә итәргә кирәк. Без эш юнәлеше сайлап алдык. Халык Аяз Гыйләҗев әсәрләренә игътибар итә башлады. Кызганыч, татар һәм рус текстларына түгел, чит ил текстларына игътибар күбрәк, – ди Нияз Игъламов.

Кино булмаячак!

Татар халкының Аяз Гыйләҗев тормышы яки әсәрләре буенча төшерелгән фильм күрәсе килә икән. Бу эшне улы Мансур Гыйләҗевка йөкләмәкчеләр.
– Мин аның турында кино төшерергә күптән хыялланып йөрим. Аның тормышын төшерәбез икән, без лагерь темасын да, 60-70нче еллар тарихын да күтәрергә тиешбез. Бу эпопея булырга тиеш. Ләкин аны аз бюджетлы, кысынкы бер фильм иттереп төшерергә ярамый. Ул лаек­лы эш булырга тиеш. Мин Татарстан, Россия продюсерлары белән дә еш аралашып торам. Алар да, әлеге проект белән кая да булса бару иртәрәк, ди. Татар кинематографиясе Аяз Гыйләҗев турында фильм төшерергә әзер түгел әле. Мин ышанам, андый көннәр дә җитәчәк, – ди драматург Мансур Гыйләҗев.

Укырга киңәш итәбез

«Камыш бармак, көмеш тырнак» (Люблю тебя, моя нежная) повесте – Аяз Гыйләҗевның сугыш турында 1969-1970 елларда язган әсәре. Әсәр бастырылуга тыелган булган.

«Кылдан нәзек, кылычтан үткен» – язучының язылып бетмәгән романы.

Достоевскиның «Братья Карамазовы» әсәренә нигезләнеп, татар халкының XX гасырдагы тормышы турында язган әсәре.

Үзенчәлекле китап киштәсе

Аяз Гыйләҗевның өендә үзенчәлекле бер китап киштәсе булган. Анда ул үзенә ошаган һәм иҗат эшендә өлге булган авторларның китапларын туплаган. Бу киштәдә Ремарк, Хемингуэй, Бернард Шоу, Достоевский, Чехов, Габдулла Тукай белән Әмирхан Еники китаплары торган. Равил Фәйзуллинны бер куя торган булган, бер алып куйган. Бу Аяз Гыйләҗевның чордаш язучыларына тәрбия аренасы булып торган киштә. Бөтен язучы Аяз Гыйләҗев киштәсендә үз китабы торуы турында хыялланган, дип сөйли Миләүшә Хәбетдинова.