Казахстанда да татар булып калган, җиде буынын барлаган!

Татарстаннан 2,5 мең чакрым ераклыкта – Казахстанның Семей шәһәрендә туып-үскән булса да, Мадияр Насыйров татар телен белүдә теләсә кемгә лаеклы көндәш була ала. Татар теле һәм әдәбиятыннан XXII Халыкара олимпиадада ул моны дәлилләп, Гран-при ияләренең берсе булды. Милләтебезнең алтын баганасы дип аталырга хокуклы асыл егет ул! 

- Мадияр, син татарның тарихи Ватаныннан меңнәрчә километр ераклыкта туып-үскәнсең. Гаиләгез Казахстанга ничек килеп эләккән?

- Әти ягыннан чыгышыбыз Казан якларыннан. Ике гасыр элек Семей җиренә, Казахстанга күченәләр һәм Башкүл дип аталган авылга нигез салалар. Насыйр бабам 1837 елда шул җирлеккә беренче булып килгән диләр. 1930 елларга кадәр Башкүлдә 98 процент татарлар яшәгән. Халкы 800-900 тирәсендә булган. Хәзер инде анда бары тик 300ләп кеше яши, шуларның 30 проценты гына татарлар. Берәүләре күченеп киткән, кайберләре башка милләт вәкилләре белән никахлашкан. Шушы сәбәпләр аркасында татарлар саны кимегән. Үзем дә инде Семей шәһәрендә дөньяга килгәнмен. Хәзерге вакытта Шәкәрим исемендәге университетта магистратурада укыйм. Тарихчы белеме алам.

- Татарстаннан бик еракта гомер итсәң дә, туган телеңне җуймагансың, алай гына да түгел, татар теле олимпиадасында җиңәр дәрәҗәдә камил беләсең. Моңа ни рәвешле ирештең?

- Татарстаннан читтә гомер итсәләр дә, нәселебез вәкилләре телебезне саклауга зур игътибар биргән. Әбием тумышы белән Чирмешән районыннан, Иске Кади авылыннан. Аның теле бик саф. Әтием Газинур да туган телебезне яхшы белә. Әнием Райгөл казах милләтеннән, ләкин аның әнисе татар гаиләсеннән булган. Шуңа күрә туганнарыбыз белән татар телендә сөйләшәбез.

Кечкенәдән авылыбыз Башкүлгә кайтып йөрдем. Телне дә шунда үзләштердем. Иң матур хатирәләрем дә шул авыл белән бәйле. Бабаем Гадел 3 ел элек вафат булды. Әбием дә хәзер шәһәрдә яши. Авылга  инде сирәк кайта башладык. Менә бу кызганыч. Авыл бетсә, тел дә бетә, дип саныйм. Шуңа күрә Семейдагы татар үзәкләрендә еш кына җыелырга тырышабыз. Ягъни шәһәр эчендә «авыл»ны булдырырга омтылабыз. Тел мохите бик мөһим ул.

Татар теленең грамматикасын исә ТНВ тапшыруларыннан, китаплардан өйрәндем.

- Гомумән, Казахстан татарларында татарлык көчлеме? Туган телебезне саклау өчен сездә ниләр эшләнә, нинди шартлар тудырылган?

- Семейда бүгенге көндә 8 меңгә якын татар яши. Әмма, кызганычка, татар телен белүчеләр кими бара. Бездә татар теле укытылмый, андый мәктәпләр юк. Ун ел элек шәһәребезнең ике мәктәбендә татар теле факультатив буларак керә иде, ләкин остазлар җитмәү һәм балалар саны аз булу сәбәпле, алар юкка чыкты. Инде хәзер Татар сәнгать мәктәбендә генә татар теленнән атнасына бер дәрес бара. Аны чыгышы белән Татарстаннан булган, КФУны тәмамлаган татар филологы Диләнур Ахунҗанова үткәрә. Татар теле олимпиадасы турында да нәкъ аннан белдем.

- Телне жуймау өчен тел мохите мөһим дидегез. Семейда татарларны берләштерүче оешмалар, бер-берегез белән аралашу, рәхәтләнеп туган телдә сөйләшү, милли гореф-гадәтләребезне саклау мөмкинлеге бармы?

- Әйе, бездә «Хак» татар-башкорт ассоциациясе бар. Бу оешмада «Иртыш моңнары», «Истәлек», "Гөрләвек", «Борчаклар» һәм башка җыр ансамбльләре эшли. Сабантуйлар, Карга боткасы, Каз өмәсе, Җәлил укулары, «Көзге Иртыш моңнары» халыкара фестивале үткәрелә.

Моннан тыш,  «Мирас» татар яшьләре оешмасы булдырылган. Бу яшь буын вәкилләрен милли рухта тәрбияләүне, татар халкының гореф-гадәтләрен, телен, мәдәниятен саклауны һәм үстерүне максат итеп куйган татар балалар һәм яшьләр берләшмәсе. 2024 елның ахырында мин бу оешманың рәисе итеп билгеләндем.

Ел саен Семей татар яшьләре күп кенә проектларны гамәлгә ашыра. «Сөмбелә», «Карга боткасы», «Балалар Сабан туе», «Нәүрүз», «Ураза бәйрәм», «Корбан гаете» кебек милли һәм дини бәйрәмнәрдән башлап, «Мин татарча сөйләшәм», «Татарча диктант», «Туган телләр көне» кебек бөтендөнья чараларын үткәрәбез яки аларда катнашабыз. Муса Җәлил, Габдулла Тукай, Илһам Шакиров, Юныс Әхмәтҗанов кебек мәшһүр шәхесләрне дә искә алабыз. Шулай ук Казаннан килгән музыкантлар, рәссамнар, режиссерлар белән очрашулар, остаханәләр уздырыла.

Быел «Татар кунак бүлмәсе: чор саклаучылар» дип исемләнгән лекторийлар циклын башлап җибәрдек. Каюм Насыйри, Муса Җәлил турында сөйләдек, алга таба да шушы эшне дәвам итеп, Резеда Вәлиеваның 95 еллыгына, Туфан Миңнуллинның 90 еллыгына, Салих Сәйдәшевнең 125 еллыгына, Хәсән Туфанның 125 еллыгына багышланган иҗади очрашулар оештырмакчы булабыз.

Планнардан шулай ук балалар өчен җәйге татар лагерен оештыру, шулай ук Семей шәһәренең материаль мирасын саклап калу юнәлешендә эш алып бару (татарларның тарихына, мәдәниятенә караган архив документларын барлау, системалаштыру, цифрлаштыру).

Шулай ук алда әйтеп кителгән Татар сәнгать мәктәбе эшләп килә. Анда татарлар гына түгел, төрле милләт вәкилләре музыка, гамәли сәнгать белән шөгыльләнәләр, шулай ук татар мәдәнияте белән танышалар. Мин үзем анда баянда уйнарга өйрәндем.

- Димәк, җыр-моңга да оста син?

– Әйе, татар җырларын тыңларга да, аларны баянда уйнарга да яратам. Бабаемның яраткан татар халык җыры «Озату» иде. Мин дә шуны яратып тыңлыйм. Әлфия Авзаловнаның «Күл буена килсәң иде» җыры шулай ук күңелемә якын. Аннары Илһам Шакиров җырларын тыңлап моңланам. Ул хәтта совет чоры елларында Башкүл авылына килеп концерт та биргәне бар. Әби аны хәзер дә хәтерли. Баянда «Күл буена килсәң иде», «Туган тел», «Сандугач-күгәрчен», «Аерылмагыз», «Зәңгәр күлмәк»не уйныйм. Онытылганнары да бар инде.

Шигырьләр дә язам. 2024 елда Башкүлдә үткән балачакның якты хатирәсенә багышлап язылган шигырем белән «Иделем акчарлагы» бәйгесендә катнашып, «Поэзия» номинациясендә өченче урын да яулаган идем.

- Бүгенге көндә бик күп татарлар үз нәсел-нәсәбен барлап, шәҗәрәләрен булдыра. Тарихчы буларак бу юнәлеш сиңа да кызыклыдыр?

- Шәҗәрә минем өчен гел серле тема иде. Семейдан Башкүл авылына кайткан чакларда, миңа ул вакытта 10-12 яшьләр, бабаем Гадел һәм аның бертуган апасы Гөлникәр олы бабалары турында сөйләгәннәрен ишетә идем. Аларның әйтүләре буенча Насыйр исемле бабабыз авылга нигез салган. Менә шул вакыттан нәсел җебен барлауга кызыксынуым барлыкка килде. 15-18 яшьтә авылның олы буын кешеләре белән сөйләшеп, шәҗәрә материалларын җыйдым. 19 яшьтән һәм бүгенге көнгә кадәр бу эшне тарихчы буларак алып барам. Архивлар белән эшләдем. Кулъязма, хәтем кәгазьләрен дә укыдым. Бабаларым турында мәгълүмат җыям. 7 буынны барладым инде.

- Бүген «Татар теле нәрсәгә кирәк инде ул?» диючеләр бар. Шәхсән сиңа татар теле нәрсәгә кирәк?

- Татар теле – туган телем. Беренче чиратта, миңа ул шуның өчен кирәк. Ул минем бабаларымның теле. Алар шушы тел белән яшәгән, гашыйк булган, дөньяны танып белгән, дога кылган. Ник мин туган телемне онытыйм ди? Тукай бабабыз әйткән бит: «Дөньяда күп нәрсә белдем син туган тел аркылы». Туган телдә сөйләшүем белән бары тик горурланам гына.