Китап сатам, кем ала?

Донцовалар - «Форбс» исемлегендә
Кемнәрне укырга яратасыз, дип, җырчылар-йолдызлар арасында сораштыру бер уздырган идем инде. Аннан аңлашылганча, бүген зур күпчелек диванда кырын ятып китап уку, китап кибет­ләреннән яңа чыккан китап эзләп мәшәкатьләнү бе­лән вакланмый - вакыт юк һәм бетте-китте! Аның соравы булмагач, тәкъдиме дә чик­ләнә бару ягына авыша төшә - кемнең баласы үскәч язучы-шагыйрь булырга хыял­лана? Андый балалар артсын өчен, әдәбиятның дәрә­җәсе дә югары булырга тиеш шул ул. Безнең балалар Овечкиннарның кеременә карап, спорт ягына каера, Добровинскийларны күзә­теп, юриспруденцияне сайлый, Усманов, Потаниннардан күрмәкче, металлургия тармагына кызыга, Алекперов, Фридман төсле нефтьче булырга тели... Нинди әдә­бият ди монда?!
Алай да, татарга кагылмаса да, рус язучылары арасында шулай ук миллионерлар җитәрлек үзе. Әнә «Форбс» төзегән исемлеккә еллык керемнәре миллион доллардан арткан өч рус язучысы кергән. 2,1 млн доллар акча эшләгән Дарья Донцова, 2 млн долларлык керем алган Борис Акунин, 1 млн доллары белән Александра Маринина менеп кунаклаган. Димәк, тырышсаң, ка­ләм кыштырдатып да, миллионер булып була? Беренче китабы өчен 20 мең сум күләмендә гонорар алган Дарья Донцова ул хәерче вакытын хәтерләмидер дә инде. Хәзер аның айлык кереме генә дә 120-130 мең долларны тәш­кил итә. Өч ел аның китапларын басарга хокук алган типография үзә­геннән ул 2,5 миллион доллар түләткән, моңа өстәп, һәр басылып чыккан яңа китабы өчен 100-150 мең доллар түлә­нергә тиеш икән.
Александра Маринина бер китабыннан 100-150 мең доллар «каерса», Татьяна Устинова - 25, Борис Акунин 25-30 мең доллар эшли. Ул яктан китап сату бизнесының үз кагыйдәләре дә бар - кемдер китап языла башлаганчы ук, аны «сатып», авансына яши башласа, кемдер басылып чыккач, үз кагыйдәләрен тө­зергә керешә. Монда инде синең башлап язучы яки танылган булуыңнан да күп нәрсә тора. Танылган язучы үзе теләгән сумманы атый алса, үз кагыйдәләре белән «уйнаса», яңа каләм кыштырдата башлаган яшь әдә­биятчы редакция-типография кагый­дәләренә буйсынырга мәҗ­бүр. Тагын бер кызыклы факт - күпләр роялти дигән тө­шенчәдән файда күрә. Ул китап саткан акчаның ничәдер процентын язучы хисабына күчерү дигән сүз. Ул 3тән башлап 25 процентка кадәр бәяне тәшкил итә. Мисалга, 100 тәңкәлек китапның 20 сумы язучы кесәсенә ятарга мөм­кин. Китабыңның сатылачагына гарантияң булса, син шуның роялтиена да шәп­ләп яши аласың. Әмма монда, ким ди­гәндә, 10-20 мең данәдә башта китап сату лазем. Шунсыз роялти хакы сизелмәячәк тә.
Татар кайда сатар?
Бездә - татарда, китап са­ту мәсьәләсе нинди яссылыктамы? Монда мәзәк­тәгечә - башта китап бастыру мәсьәләсе калкып чыкса, аннан аны тарату, урнаштыру мәсьәләсе туа. Бауман урамындагы китап кибетенә кемнәрдер җиңел генә ия­ләш­сә, кемдер аны һаман «подвалга төшерелгән китап» дип бәяли. Мин өч көн рәттән тәүлекнең өч төрле вакытында сугылып, күзәтеп алдым - кырылып китап алырга йөрү­челәр бездә юк. Иртән кеше юк диярлек, әбәт вакытында сугылучылар бар, әмма ажиотаж юк та юк инде, кичен - иртәнге кебек үк берән-сәрән. Сатучылар үзләре бик ягымлы, сатып алучылар аз дип, сер бирергә дә тормый. Әмма нишләтәсең - ачы хакыйкать күзне ертып керә инде ул. Шуңа күрә проблеманы - китабыңны укучыдан укыттыру мәсьәләсен һәр язучы үз аягы белән йөреп хәл итүне кулай күрә.
Бу нисбәттән елга ким дигәндә бер роман-повесте белән сөендерүче танылган язучыбыз Мәдинә апа Маликованы атау лаземдер. Район саен, авыл саен китап таратып йөргәне булмаса да, аның өенә китап сорап, эзләп килүчеләр бар. Китап бастырудан бигрәк, сатылу-таратылу мәсьәләсе - Мәдинә апаның дә үзәгенә үткән проблема. Ул, әлеге сөальне хәл итү максатыннан, ТР мәдә­ният министры Айрат Сибагатуллинга рәс­ми хат та юллаган иде. «Күп кенә язучылар, шул исәптән мин дә, китапларыбызны үзебез нәшер итәргә, үзебез сатарга мәҗбүрбез. Бу эштә безгә ярдәм итү түгел, ки­ңәш бирүче дә юк. Әйтик, ничек сатарга? Казанда китап сату белән дүрт эре оешма шө­гыльләнә иде. Аларның икесе бөлде, язу­чы­ларга бурыч­лары калды. Хәзер ике оешма эшләп килә - «АИСТ-ПРЕСС» (20 кибет) һәм «ПЕГАС» (15 кибет). Болар татар китабы белән аз кызыксыналар. Районнарда китап белән сәүдә итеп тамак туйдыручылар бар, тик алар белән безнең арада элемтә юк. Казандагы кибетләргә барып керсәң, утырып елыйсылар килә: идән­нән тү­шәм­гә кадәр киштәләр шыплап тулган, нинди генә тел­дә басмалар юк, татар китабына гына урын калмаган. Спартак урамындагы «Книжный дом»да, мәсәлән, татарларга «мусульманская книга» ди­гән бүлектән рус телендәге Коръ­әнне тәкъдим итәләр, чөнки башкасы юк». Ул әлеге хатта министрга татар китабын тарату буенча тәкъ­димнәрен дә керткән. Аның төп теләге - һәр китап сату кибетендә, киоскында татар китабы бүлеген булдыру, һәр районда да бу эшкә җанлылык өстәү. Министр Мә­динә апаны кабул итеп, тәкъдимнәрен тыңлаган. Бу яктан китап кибетләрендә татар китабы бүлеген оештыру буенча боз кузгалырга тора. Әлегә эш йөк­ләнгән кешеләр мониторинг уздыру белән мәшгуль икән.
Урам, сугам, җилгәрәм, үзем төяп җибәрәм...
Ул көнгә калмаска тиеш язучы. Һәр язучы иҗат бе­лән шөгыльләнергә, сәү­дәгәр роленә кермәскә тиеш инде ул. Газета-журналларда басылып чыккан яңа китаплар исемлеге белән дә, Казан үзәгендәге татар китабы кибете белән генә халыкны китап укытып була дип исәпләмим мин. Үз район үзә­геңдә татар китабы булганда бер хәл әле - һәр­кем, ә-ә, теге китап басылып сатуга чыккан, дип, Казанга ыргылмый. Китап укыттырыр өчен рекламасы да, сарафан радиосы да кирәк әле аның. Профессионаллар танысалар-танымасалар да, Зифа Кадыйрова китапларының таралмый калган җире калмады бит инде. Укымый калганнар да аны профессионал булмауда гаепләүчеләр генәдер. Гомер китап укып карамаганнар да китапка үрел­гәч, китап укып, ирләр елагач, нидер бар бит инде, җә­мәгать... Зифа апа, мәсә­лән, китап бастыру, аны тарату-сату мәсьәләсен дә үзе хәл итә. Төяп алып килә, посылка белән каядыр җи­бәрә. Китапка сорау бар иң мөһиме.
Таяк ике башлы - бер очында укытырдай проза-шигърият булырга тиеш тә, икенче яктан, рекламалы ки­тап сәүдәсе кирәк безгә. Әмма ул күп районнардагы кебек, бүген шаулап ачылып, ике көннән аркылы такта сугылган китап кибетләренә кайтып калмасын иде. Бу очракта бауны дәү­ләт үзе ишәргә тиештер...

Татар китабын сату, тарату мәсьәләсендә язучылар, шушы өлкә белән турыдан-туры бәйле җитәкчеләр ни уйлый соң?
Дамир ШАКИРОВ, Татарстан китап нәшрияты җитәкчесе:
- Китап сәүдәсенең чишелеше укучыларның китап укуыннан тора, әлбәттә. Бүген китап кибетләре булса да, китап сәүдәсе юк. Ул коммерсантлар кулына күчеп бетте. Мәсьәләне уңай якка хәл итәр өчен моңа карата дәүләтнең мөнәсәбәте булырга тиеш. Китапны бастыру, укучыга илтеп җиткерү системалы рәвештә алып барылырга тиеш. Элек әлеге сәүдәнең үз системасы бар иде, хәзер ул юк. Безнең Бауман урамында, «Идел-Пресс» йортында үзебезнең нәшриятның китап кибетләре бар. Әлбәттә, авыр чаклар булгалый, әмма мин аларның эшчәнлегеннән канәгать.
Мөдәррис ВӘЛИЕВ, «Мәгариф» нәшриятының элеккеге җитәкчесе, язучы:
- Минемчә, татар китабын таратуның иң нәтиҗәле юлы - аны китапханәләр аша сату. Китапханәләргә әлеге сәүдәне оештыру мөмкинлеге тудырырга кирәк. Районнарга бит бер генә китап кайтмый - йөз данә кайта. Аның кайдадыр тузан җыеп ятуына караганда, туры укучы кулына килеп керүе күпкә файдалырак. Аннан китап кулдан-кулга йөреп укылыр да иде.
Марат КӘБИРОВ, язучы:
- Китап сәүдәсе бүген ташландык хәлдә. Элек район җирендәге китап кибетләре райпо карамагында, хөкүмәт ышыгында иде. Хәзер шәхси кулларга күчеп бетте дә табыш турында гына уйлаучы эшмәкәргә аның кирәге калмады. Китап сәүдәсен терелтер өчен, элеккеге схе­маны кайтару да җитәр иде. Кеше ала китап, алачак та! Мин, язучы буларак, китап сатып йөрмим үзе. Әмма үз сайтым бар - шуның аша сәүдә эше алып барыла. Сайт, электрон китаплар булдыру бүгенге заман өчен шулай ук кирәкле ысул - китап тарату буенча эшне шактый җиңеләйтә ала.