"Көрәштә генә түгел, шахмат уйнаганда да төрле хәл килеп чыгарга мөмкин..."

Редакциябезгә укучыбыз әнә шундый сорау белән мөрәҗәгать итте. Күнегүләр вакытында баланың сәламәтлеген ныгыту чынлап та күп әти-әниләрне борчыган сорауларның берсе. Бу уңайдан без танылган көрәшче, бүген исә татар көрәше буенча тренер Булат Хәбибрахманов белән сөйләштек.
– Булат, балага спорт белән шөгыльләнергә ярыймы, юкмы икәнен ничек белергә?
– Баланың сәламәтлеген ныклап тикшерергә кирәк. Табиб белешмәсе нигезендә балага туры килгән спорт төрен сайларга мөмкин. Аннары спорт белән шөгыльләнә башлау яшь белән бәйле. Әйтик, хоккейга балаларны дүрт яшьтән дә кабул итәләр, көрәшкә исә гадәттә, 9 яшьтән алабыз. Дөрес, хәзер республикада көрәш белән шөгыльләнү өчен бөтен мөмкинлекләр дә тудырылган. Шуңа да 6-7 яшьлек балалар төркемнәре дә җыябыз. Кечкенәдән үк сөлге тотып көрәшергә өйрәтмибез анысы, бу төркем белән җиңелрәк күнегүләр башкарабыз. Әмма спортка кызыксыну, стимул булсын өчен алар арасында да бәйгеләр оештырабыз. Көрәшкә килгән һәр баладан бу аның үз теләгеме, дип кызыксынам. Күп очракта нәселләрендә көрәшчеләр булгач, әти-әни баласын көрәшче итеп күрәсе килә. Бала бары үзе теләп көрәшкәндә генә уңышка ирешә ала. Көрәшә башлауның аерым вакыты юк. Үзем мәсәлән, 22 яшьтә профессиональ көрәш белән шөгыльләнә башладым.

– Соңгы елларда балаларда артык гәүдә авырлыгы күзәтелә. Сизәсезме?
– Тулы гәүдәле балалар еш очрый. Бер яктан көрәштә моның уңай яклары бар. Ни дисәң дә, көрәштә авырлык мөһим роль уйный. Икенче яктан, артык гәүдә авырлыгының үз минуслары да җитәрлек. Мондый балалар тиз ара, йөгергәндә хәле бетәргә мөмкин. Кыскасы, баланың сәламәтлеген һәрчак күзәтеп торырга кирәк. Гомумән, хәзер яшьләр икенче төрле. Күбесе компьютерда утырып килгән балалар. Алар үзләренә зуррак игътибар таләп итә. Баланың техник яктан ничек шөгыльләнгәнен дә карыйбыз. Балага авыр икән, туктап торырга кушабыз. “Ак Барс” Көрәш саренда мәсәлән, елга ике тапкыр диспансеризация уздырыла. Баланың сәламәтлеген тикшерүдә бу бик мөһим чара.

– Күнегүләр вакытында бала имгәнергә дә мөмкин бит...
– Бер генә спорт төрендә дә имгәнүсез уңышка ирешеп булмый. Хәтта шахмат уйнаганда да төрле хәл килеп чыгарга мөмкин. Урамда да егылып имгәнгән балалар да бар бит. Әти-әнинең хәлен аңларга була, әлбәттә. Һәркем баласы өчен борчыла. Без дә бала өчен җавап бирәбез. Шуңа да безнең максат – баланың сәламәтлегенә зыян китермәү. Беренче көннәрдән үк баланы дөрес егылырга, таянырга, курынычсызлык таләпләрен үтәргә өйрәтәбез. Көрәш имгәнү ягыннан иң куркыныч спорт төре димәс идем. Аннары без бит көн саен көрәшмибез, футбол, волейбол да уйныйбыз. Йөгерәбез. Башка күнегүләр дә башкарабыз. Ничек кенә булмасын, әти-әни баласын төрле имгәнүләрдән иминиятләштерергә бурычлы.

– Көрәшнең бала өчен файдасы нидә?
– Бу режимга өйрәтә, стимул бирә, көрәшеп бала исемен таныта ала, әти-әни өчен дә баласының көрәшче булуы зур горурлык. Миңа Сабан туйларыннан гел көрәш батырлары булган укучыларымның фотоларын җибәреп торалар. Көрәш белән шөгыльләнү җаваплы булырга өйрәтә. Баланың холкын, үз-үзен тотышын формалаштыра. Сәламәтлеккә килгәндә, үзеңне физик формада тотарга ярдәм итә. Гигиена таләпләрен үтәргә өйрәтә. 

– Гигиена дигәннән, һәр спорт төрендә диярлек махсус киемнәр бар. Ә көрәштә еш кына чирәмдә, футболкасыз да көрәшәләр. 
 – Элек шулай иде. Көрәштә сөлгедән башка нәрсә дә кирәк түгел кебек. Тик хәзер илкүләм стандарларга туры китереп татар көрәшендә махсус киемнәр барлыкка килде. Бу киемнәрне балалар өчен дә тектерә башладым. Бала кечкенәдән гигиена таләпләрен үтәргә тиеш. Тирләгәч, душ керә, киемнәрен алыштыра, көрәшкәндә махсус формасын, борцовкаларын кия. Бу салкын тию, төрле йогышлы авырулардан саклану өчен дә мөһим. 

– Көрәш белән шөгыльләнгән бала ничек тукланырга тиеш? Гадәттә, бәйге алдыннан көрәшчеләр төрле диеталарга утыра.
– Авырлыкны билгеле бер нормада тотар өчен көрәшчеләр диета саклый. Әмма 14-15 яшькә кадәр балалардан без моны таләп итмибез. Алар өчен иң мөһиме – режим буенча туклану. Иртә белән ботка, төш вакытында аксымга бай ризыклар: балык, ит, тавык, күбрәк яшелчә, җиләк-җимеш ашарга кирәк. Өрек, йөзем, күрәгәне иттарткычтан чыгартып, шуны бал белән бутап ашау да бик файдалы. Камыр ризыкларыннан тыелып торсалар яхшырак. Дөрес, барысы да баланың авырлыгына карап, организмының үзенчәлекләрен исәпкә алып билгеләнә. 

– Витаминнар эчәргә кирәкме? 
– Кирәк. Хәзер экология үзгәрде. Һава торышы да гел алмашынып тора. Шуңа да иммунитетны ныгытыр өчен витаминнар кирәк. Безнең вакытта Россиядә чыккан витаминнар гына бар иде, “вит”ка тәмамланган һәр витаминны эчеп үстек, хәзер аның нинди генә төрләре юк. Составында В6, В12, Д, кальций, аминокислоталар булган витамин комплексын сайларга кирәк. Балага су күбрәк эчәргә киңәш итәбез. Профессиональ көрәш белән шөгыльләнгән үсмерләргә 14-15 яшьтән соң махсус кушылмалар кулланырга була. Моны белгеч белән киңәшләшеп эчәргә кирәк. 

– Балага үзен формада тоту өчен өй шартларында эшләп була торган нинди күнегүләр файдалы? 
– Көрәшкә йөрүче баланы атнасына берничә тапкыр гына күрәбез. Калган вакытын ул өйдә үткәрә. Ә анда телефонда утырамы, башка нәрсә эшлиме, белмибез. Шуңа да тренерларга әти-әниләр белән тыгыз элемтәдә булу мөһим. Көрәш белән шөгыльләнүче балаларга көн аралаш физик күнеләр башкарырга кирәк. Чүгәләү, идәнгә ятып кул белән этенү кебек күнегүләрне башкарырга киңәш ителә. Суда йөзү файдалы. Скакалкада сикерү, турникта тартылу да әйбәт. Иң мөһиме – бала хәрәкәтсез тик утырырга тиеш түгел, өйне булса да җыештырсын. Хәрәкәт ул – тормыш.