Су коену маҗаралары: «Чыкканда куркудан тоңган күзләре, авызыннан агып чыккан су күренә»

Габдулла Тукайның “Су анасы” шигыре безгә мәктәпкә кереп укырга-язарга өйрәнгәнче үк таныш, без аны әти-әниләрдән ишетеп үстек. Ул елларда суга батып үлүчеләрне: “Су анасы алган”, – дип сөйләшә иделәр. Су анасына ияреп китүче биш авылдашым исемдә. Шуларның икесе үтерелеп, берсе бәкегә үз теләге белән төшеп, бу дөнья белән хушлашканнар иде. 

Үзебезнең очтагы Нурания исемле кызның суга батуы әле дә күз алдымда тора. Ул елларда без Мишәдә, тегермән һәм авыл электр станциясе өчен ясалган буадагы артык суның агып чыгуы өчен булган “Тамак” дип аталган урында коендык. Андагы су бик тиз җылына һәм артык тирән дә түгел иде. Болынга ат кузгалагының орлыгы – атлык җыярга килгән балалар килгәч тә – бер, кайтып киткәндә – икенче тапкыр су коена идек. Карасам, Нураниянең башы судан чыга да, яңадан су төбенә төшеп китә. Чыкканда куркудан тоңган күзләре, авызыннан агып чыккан су күренә. Без атлык җыю өчен алып килгән чиләкләрне йөзтүбән суга салып, өстенә ятып, бер кул белән ишеп йөзә идек. Чиләк эчендәге һава олы кешене дә чыдатырлык була. Нураниянең янына килеп, кулыннан эләктереп чиләккә тотындырдым. Ярый әле ярдан икеләп метр гына читтә идек, бик тиз ярга чыгып җиттек. Ул кыз әле хәзер дә исән-сау... 

Габдулла Тукайның “Су анасы” һәм балачак истәлекләре мине узган заманнарга алып кайта. Бу темага инде беренче генә язуым түгел, мин ул елларга бик еш мөрәҗәгать итәм. Менә бу юлы да сезне үзем белән авылыбызга алып китәргә телим. Ә анда Габдулла Тукайның күзләре күргән картиналар – чәчәкле, җиләкле җәй патшалыгы. Елның иң җылы, рәхәт вакыты. Кайбер вакытларда, аеруча кояшлы көннәрдә, су коенып, кузгалак, какы, әнис кебек үләннәр, булса җир җиләге дә ашап, тамакның ачыгуын баскач, йомшак үлән өстенә чалкан ятып, зәңгәр күк битендә йөзүче ап-ак болытларны күзәтеп ятабыз. Рәхәтлек! Берәр малай: “Әнә, минем баш очындагы болыт атка охшаган. Күрәсезме, күрәсезме, чабып бара. Тимәгез, ул минеке, мин беренче әйттем”, – ди. Икенчебез: “Күрәсеңме, синең атың янындагысы минем бөркетем оча, әнә-әнә канатларын кага”, – дип, менә шулай күктәге болытларны узара бүлешә, аларга хуҗа була идек. Сиңа барлы-юклы җиде-сигез яшьләр. Менә шушы баш өстендәге кияү ястыгыдай күпереп торган ак болытлар өстенә утырып әллә кайларга, күз күрмәгән ерак илләр-җирләргә китәсе килә. Анда дөнья тагы да матур һәм бай, кешеләре дә рәхәтрәк яшидер кебек. Андагылар иртәнге, көндезге һәм хәтта кичке ашка да прәннек ашый. Төрелгән кәгазенә фил рәсеме төшерелгән тәмле чәйне куе итеп ясап, шикәр вә конфет кабып, ипи өстенә дә хәлвә куеп ашыйлардыр шикелле. Андагы малайларга колхоз басуында үскән яшел борчак кузакларын колхоз рәисе үзе җыеп бирә имеш. Кайсыбызның башына нинди хыял килә, шулай үзара гәп куертып, яшел бишек кочагында иркәләнеп, хыялланабыз. 

Безне су коенырга килүче хатыннарның тавышлары күктән кабат җиргә төшерә. Бу хатыннар, як-якка каранып, якын тирәдә ир-ат заты күренмәгәч, анадан тума чишенеп, су коена башлыйлар. Миннән ике-өч яшькә олырак малайлар “тыс” дип пышылдап, шауламаска кушалар. Хатыннар күреп алса, безне пырлатып куып җибәрәселәре көн кебек ачык.

Ул елларда су коену өчен махсус киемнәр авыл кешесенең төшенә дә кермәгән нәрсәләр иде. Хатын-кызларда тезгә чаклы төшеп торучы балаклы, көрәнсу, бәйләнгән ыштан; ирләрдә кара сатиннан тегелгән, әмма киң һәм шактый озын балаклы – гаилә трусигы. Шунлыктан, ирләр һәм хатын-кызлар аеры, бер-берсеннән яшеренеп су коенды. Суны аерым кергәнлектән, ирләре дә, хатыннары да юешлиселәре килмичә, трусик-ыштаннарын салып, шәрә калып коеналар. Без менә шул хатыннарны үлән арасыннан карап ятабыз. Дөрес, боларның күкрәкләренә кидереп куя торган лифчиклары бар. Ул җайланмаларның җилкәгә кия торган һәм арка ягына чыгарып саргылт-ак төстәге сәдәф белән каптырып куела торган баулары бар. Күпчелеге төк баскан урыннарын куллары белән каплаштырып, иптәшләренә күрсәтмәскә тырыша. Ә кайсыларыныкы орлыгын очырган мулла башы үсемлеге сымак шәрәләнеп калган. Чыр-чу килеп чистарынып, көндезге эсселектән җиңеләеп, хатыннар килгән юлларыннан кирегә китеп бара.

Җәй айларында була шундый көннәр, кояш иртәдән алып кыздыра башлый, чыдап кына тор! Бу көннәр халык телендә “челлә” дип атала. Эшләре булмаган халык күләгәле урыннарга кача. Кемнәрдер баздан алып менгән катыкны салкын чишмә суына туглап, сусавын баса. Хәтта көтүдәге сарыкларга чаклы, ашауларыннан туктап, телләрен салындыра, башларын алга сузып, әлсерәп тора башлыйлар. Сыер малы, яткылык янындагы елгага кереп, шунда йокымсырый. Күк йөзе үзе дә, кояш ашаган сыман булып, төссезләнеп кала. Көтү яки машина узганда күтәрелгән тузан бөртекләре, кире җиргә төшәрлек хәл тапмыйча, күктә асылынып калалар. Күк йөзендә элпә хасил була. Тынчулык тагы да арта төшә. Су коену рәхәт, әмма киредән өйгә кайтып өлгермисең, яңадан тирләп, пешеп чыгасың.

Ә без шушы челләдә урманда печән чаба идек. Ничек чыдаганбыздыр. Урманда печән чапканда, Шәмсебикә кодагый килеп киткәли. Печән чаба торган җирләре бездән ерак түгел, әйрән эчеп, үзенчә хәл алып китә. Килгәндә, кулында чалгысы булып, гәүдәсе бару уңаена алга авышкан, битеннән, муеннарыннан тир ага, йөзе кызарган һәм үзе тирән итеп сулыш ала. Хәтта кара чия төсендәге күзләре дә төсләрен югалткан, ниндидер болганчык һәм тонык булып күренәләр. Ул зарланмый, тыныч кына сабыр итеп, тәненә кунган кигәвеннәрне кугалап, шалаш күләгәсендә әни белән сөйләшеп, хәзинәдә булган сый белән чәй эчкәч, хәлләнеп, яңадан үз посадкаларына кайтып китә.

Печән хәлләре искә төшкәндә, башта печән, аннан соң кодагый әби күз алдыма килә. Мин аны кызганам, ничекләр сабыр итеп, көч табып, шул яшендә дә печән чабып йөрүенә аптырашта калам. Аптырашта калам дип язсам да, бер караганда, аптырарлык бернәрсәсе юк. Бер-бер артлы дөньяга килгән биш оныгы, дүрт олы гаилә кешесен дә кушып санасаң, тугыз заттан торган зур гына гаилә килеп чыга. Ә яшәргә кирәк, бигрәк тә оныклары ач-ялангач булмасын, дип тырыша. Ул минем әниләргә караганда эре сөякле, шунлыктанмы, эссене авыррак кичерә. Бу уйлар минем үз әти-әниләремә дә турыдан-туры кагылып, хәзерге заманнан зарланып яшәүчеләрне, шул урман аланына алып барып, бер генә көн булса да, черки-чебен, кигәвеннәрдән тешләтеп, печән чаптырып алып кайтсам, бүгенге көннең җиңеллегенә мөкиббән китәрләр иде, дип уйлыйм.

Су коенып туйгач, Изге Якуб бабай чишмәсенә тиенле акча эзләргә китәбез. Белмәгән кеше безне акча өчен йөрүчеләр итеп уйласа, алар ялгыша. Бу чишмәнең комы инде безнең тарафтан актарылып беткән һәм өч тиен акча табу да бәхет эше итеп саналды. Сукмагыбыз болын буйлап тау итәгенә таба сузыла. Тирә-яктагы үләннәр безнең гәүдә биеклеге булып, үлән арасыннан башларыбыз гына чыгып тора. Әнә, каршыда гына зәңгәр төстәге шөлдер чәчкә (колокольчик), менә, кайсы кызыл, кайсысы сыек шәмәхә тукранбаш (клевер). Алар янында ук сарыгылт-яшькелтем төстәге тәңкә яфрак (манжетка) һәм сап-сары чәчәкле тузганак (одуванчик) үсеп утыра. Бу үсемлекнең Каюм Насыйри язып калдырган “Чалмалы баш” һәм “Мулла башы” дигән исемнәре дә бар. Сары төстәге, дару сәдәпләрен хәтерләтеп торучы дармана (гөлбадран-пижма) үләне белән көмеш сыман сабак-яфраклы һәм шундый ук төстәге чәчәкләре белән әрем дә килеп баскан. Ачык сары төстәге чәчкәле какы (свербига), соргылт чәчәкле бака яфрагы (подорожник) да үзләренә почмак тапканнар. Зәп-зәңгәр чәчәкле елан үләне (синяк), алсу шәмәхә төсендәге кияү үләне (тимьян) дә акрын искән җилләрдә селкенешеп утыралар. Алардан ерак та түгел кайсы ак, кайберләре алсу чәчәкле ак мәтрүшкә (тысячелистник), зәңгәрсу төстәге фәрештә чәчәге (цикорий) үзара нидер серләшә. Вак чәчәкле алхан (щавель) да бик вак, әмма ак чәчәкле тайтоякка (ярутка) нидер сөйли, нидер аңлата. Монда ромашка, дегет һәм сандугач чәчәкләре дә үсә. Кыяклы үләннәр (злаковые) дә бик күп. Болардан мин кындырак (костер) үләнен яратам, чабарга да җиңел, бик туклыклы булмаса да, маллар яратып ашый. Печән чабучыларның “кәҗә майларын” чыгаручы “елан теле” дә үсә. Барлык үләннәрне санап бетерерлек түгел, санап узылганнары да оҗмах бакчасы гөлләренә тиң гүзәллеккә ия. Бу искитмәле, кабатлап булмастай гүзәллек, күңелемдә мәңге җуелмаслык булып, оя корып, шушы, минем җылы куены%

Балачакның чәчкә болыннары

Төшләремә керә, өндә күргән күк.

Гомер узды, яшьлек артта калды,

Өндә түгел, төштә күргән күк!..

Матурлыкларыннан тыш, бу үләннәр барысы да дип әйтерлек ашарга яраклылар һәм бик күп төрле сырхаулардан сихәт бирә торган үзлекләргә ия затлар. Тик әти-әниләрнең ачлык елларында шушы Ходабыз нигъмәтләреннән файдалана белмәүләре генә кызганыч. Ни әйтсәң дә, безнең халык – татар, терлек асрап, итен, тутырмасы, казылыгын, сөте, эремчеге, корты, катыгы, кымызы һәм башкаларны ашап көн күргән. Дөрес, мин язуын яздым, әмма татар сарык түгел, гел үлән ашап кына җан саклау – мөмкин булмаслык хәл. Бу урында бары тик: “Аз гына булса да, хәлләрен җиңеләйтеп җибәрергә ярап торган булыр иде”, – дип фикер йөртү.

Тукай язган юллар минем сымак авыл малае өчен бик тә таныш хәлләр. Мин шагыйрьнең бар иҗатын җаным-тәнем белән кабул итәм. Гүя мин үземнең өлкән абыем күп еллар элегрәк язган хатны кычкырып укыйм, ә сез тыңлыйсыздыр сыман. Әнә ич, бер малай суда йөзә, чума... Бик таныш күренеш. Ул елларда без малайлар арасында ярыш, бәхәс барды. Җиңүче булу өчен бер көн эчендә күп тапкырлар су коену кирәк. Берсендә көн эчендә 17 тапкыр коенган Корбангали җиңүче булды. Мин әтиләр белән печән, утын артыннан йөргәнлектән, җиңүче була алмадым. Ә Корбангали белән Бәйрәгалинең аталары, колхоз дуңгызларын саткан акчаны алып, Шәмәрдән станциясендә паравозга утырып качкан иде.

Шуңа күрә аларга эш кушучы юк, алар көннәр буена су буенда ятты. Болар – гади, тормышта була торган хәлләр. Иң аптырашта калдыра торганы, су коенмасаң да, коендым дип алдалау башка килмәгән ич. Без искиткеч татар җанлы, беркатлы малайлар булганбыз. Безне бик намуслы итеп, дөрес тәрбия биреп үстергәннәр. Әйтәм ич, ялганлап, мин фәлән тапкыр коендым дип җиңеп, борыныңны күккә чөеп йөрергә дә мөмкин булган. Әнә ич, күрдегезме тарак урлаган малайның күңел халәтен? Әйе, бик начар ул рөхсәтсез кеше әйберсен алу. Беренче карашка кызыклы әкият сыман тоелган “Су анасы”ның тәрбияви зарурлыгын, бәясен һәм яшь буынга аның хокукларына кул сузуның начар тәрбия үрнәге икәнлеген күрсәтә торган “Су анасы”н уку-укыту кирәктер.

Габдулла Исмәгыйлев,

Казан.