АДӘМНӘР (Коточкыч чынбарлык турында: йөрәге нык булмаганнарга уку ТЫЕЛА!)

Башы.

Элекке гадәтенчә, аңа иркәләнергә, дуслык белән тавышланып, чикмәнен яларга, шатлыгын аңлатырга теләде, ләкин болар да ярдәм итмәделәр: Гәрәйнең зур биш бармаклы, йонлы тиреле бияләй кигән сыңар кулы ояның эченә сузылып, Актырнакның муенын яки аяк-кулын эзли башлады. Инде көрәштән башка чара калмады, бер ишеккә, бер түргә сикереп, тоттырмаска, тешләп, тартып кулны өзгәләргә тырышты, бияләй калын иде, теше үтмәде. Шулай көрәш барганда, хуҗа тактаны җимерде дә авызны киңәйтте. Аннан адәмнең ярты гәүдәсе эчкә сузылды. Актырнак бар усаллыгы белән тешлим дип омтылганда, бияләй авызга керде, аның эчендәге бармаклар ике яклап иякне кысып алдылар, икенче кул арткы якны тотты, адәм аны өстерәп чыгарды. Эт җиңелә башлады.

Актык көч белән тагы бер селкенде, ләкин файда чыкмады, адәм зур чабаталы аяк белән биленнән аша басып җиргә екты, ай яктысында нидер ялтырап калды, шул секундта балта аның муенын чабып өзде.
Эт «һең» дип, бер генә эндәшергә өлгерде, башы белән гәүдәсе икегә аерылдылар, ак кар өстендә канап җан бирделәр.
Йортның күптәнге дусты Актырнак шулай әҗәл тапты.

XI

Эт бик ябык булды. Аның йоны буй-буй коелган, янбашында, сыртында кайбер сөякләре нечкә тирене ертып чыккан иде, төнлә моны ипләп тунарга кыен иде, Гәрәй иң элек карынын ярды, аннан эчендәге җыен пычрагын үткен балта белән кырып ташлады, арт санын кисеп алды да, тышта калса туңар, тунап булмас дип, гәүдәне өйгә кертеп ишек төбендәге чөйгә элде, кулындагы кисәген, куна тактасына салып, вак кына турады.

Тәрәзәдән ай яктысы төшә, өйне бераз яктырта. Балалар аталарының караңгы шәүлә кебек туктаусыз йөрүенә, ни беләндер маташуына башларын калкыттылар.
– Әткәй, ни бар?.. Әллә ашарга буламы? – диештеләр.
Гәрәй, зур чүлмәккә суын сала биреп:
– Йокламагыз, балалар, мин әзрәк ит алып кайттым, хәзер мичкә куям, – диде.

Зәйни малай әкрен генә кузгалды, атасының янына килде дә дәшми-аптырап карап торды. Яңадан сеңлесе янына барып акрын, хәлсез тавыш белән:
– Нәфисә, әткәй ашарга алып кайткан! – дип ятты.
Сабый кыз дәшмәде. Гәрәйнең су белән тулы өлкән чүлмәгенә күз салды. Атасы чыгып китте. Күршенең бу йортка караган читәне күптән ягылып беткән иде инде. Гәрәй, балтасын тотып, төрле җиргә кагылды, ләкин ватып ягарлык нәрсә тапмады. Күптән мичтә янган урам капкасының таза имән баганасы ялгыз утыра иде. Калын иде. Аны кисеп вакларлык көчне үзендә сизмәде. Кире өйгә борылып керде. Сәке киң. Аның һәммә такталары исән. Шулардан иңе – ике карыш, калынлыгы – бер илле, буе өч аршын чамасы берсен тартып алды да яргалады. Әйбәт коры утын булды.

Учакта тирән көл эчендә чаткыны бетерми саклау гадәт иде. Ике кирпеч өстенә чүлмәкне утыртып, утыннарны шуның астына ипләп салды да, көлдәге чаткылардан, өреп, нечкә чыраларны кабызды. Сәкенең еллар буенча кибеп яткан такта кисәкләре тиз арада дөрләп янып киттеләр. Ут яктысы Нәфисә белән Зәйнигә дә бераз җан бирде. Алар урыннарыннан тордылар, кабердән кайткандай кыяфәтләре белән, мич каршысына килделәр. Малайның апасы вакытында пешереп ашалган алабута апарасы хәтерләнде.

– Әткәй, – диде, – апалар кайчан кайталар икән, ә?..
Гәрәй, күмерләрне рәтләп, яңадан чыралар салды.
– Кайтырлар, балам, арба юлы төшкәч тә кайтырлар, – диде.
Тәрәзәдә күләгә күренде. Зур буйлы, кара чикмәнле бер адәм акрын атлап, урам капка ягыннан боларның йортына таба үтте. Кемдер ишекне ачты. Дәшми-тынмый керде дә, сәкенең аягына сөялеп, идәнгә утырды.
Бу – теге көнге егет – Гыйльман иде. Бераз торгач кына аның әллә кайдан кысылып чыккан тавышы ишетелде:
– Аптырап сиңа... килдем... берәр рәтең... юкмы... икән... дип...
Гәрәй казанга күрсәтте:
– Мондарак кил... Җылынырсың, – диде.
Гыйльман сүзсез-нисез болар янына килде. Мич ялкынланып яна. Эт сөякләре белән акрын гына кайнаган чүлмәктән күзләрен ала алмыйча дүрт кеше дәшми-тынмый карап утыралар.

XII

Тәрәзәдән тагы күләгә күренде. Ай яктысында ниндидер бер гәүдә өйгә таба йөгереп үткәндәй булды. Әйләнеп карарга да өлгерә алмадылар, ишектән бер адәм нечкә тавыш белән елап килеп керде. Беренче карауда моның ирме, хатынмы икәнен аеру читен иде. Башында ирләр бүреге, өстендә капчыктан, чыптадан тегелгән күлмәк-бишмәт.
Гәрәй урыныннан кузгалды.

– Сиңа ни булды, Фатыйма, ник елыйсың? – диде.
Бу – аның көз көне үлгән сеңлесенең кызы иде. Хәзер үзенең туган агасы Габдуллада тора. Фатыйманың елавы көчәйде:
– Инде кая барыйм? Әллә нинди бер үткенчегә ун кадак онга саттылар, – дип үкереп, үз тавышына үзе буылды.
Аны мич алдына ут каршысына китерделәр. Кыз өшегән, калтыранган, йөгереп, хәле беткән. Туңган кулларын җылыта-җылыта, үз язмышын сөйләп бирде.

Аны көз көне Намаҗан картка бирергә уйлаганнар. Ләкин хакына килешмәгәннәр: ул ун кадак алабута, ун кадак арыш оныннан арттырмаган, агалары бер пот сораганнар. Фатыйма зифа буйлы, сылу йөзе, үткен, уңган кыз булганга, үткән-барганның күбесе аны сатулашмый калмый икән.
Менә бүген нәрсәләрдер төягән ике атлы бер юлчы килгән. Фатыйманың үзенә тел әйтеп караган. Кыздан җылы җавап булмагач, агалары белән пышы-пышы сөйләшкәннәр дә эшне бетергәннәр. Хакы дүрт кадак арыш, уналты кадак алабута оны икән.

Фатыйма боларны әйтеп бетерде дә:
– Оннарын алганнар булса кирәк, бүген кич мине ул адәм белән йокларга көчлиләр, мин чыктым да качтым, – дип, тагы үксергә тотынды.

Балалар аны таныйлар, кайчандыр үз апалары кебек якын күрәләр иде. Җәй көннәрендә яланда бергә-бергә үлән, яфрак, башак җыеп та йөргәннәр иде. Ләкин бүген артык елышмадылар, читтән карап аптырап тордылар. Гыйльман да дәшмәде.

Гәрәй күбекләнеп ташый башлаган чүлмәкне кашык белән бутады да:
– Йә, җитәр, елама юкка! Үземдә кал!.. Үлсәк, бергә үләрбез!.. Менә балалар да ятимсенәләр. Аларның апалары булырсың! – диде.
Кыз тынычланып ук китте.
Бу өйнең рәтен белә иде. Чыра яндырып алды, шүрлектән кашыкларны, агач савытларны эзләп тапты. Бизәге, төсе калмаган кара керле ашъяулыкны җәйде.
Ул бөтенләй егылырлык хәлдә түгел икән әле. Мондагылар арасында иң җанлысы булып чыкты.

Мичтән чүлмәкне ул алып куйды, балаларга үзе салып бирде.
Сүзсез, тавыш-тынсыз һәммәсе савытларына капланып, ашарга тотындылар. Актырнакның сөякләрен йотлыгып-йотлыгып чәйнәргә керештеләр.

Берничә минуттан чүлмәк бушады, кашыклар, савытлар яланды.
Фатыйма аш савытларын юарга тотынды, балаларга җан керде, алар яңа апалары белән дә, ирләр белән дә юк-барны сорашып сөйләшергә итә башладылар. Зәйни малай бигрәк ачылды:
– Безнең апай арба төшкәч кайта, – дип, Фатыймага сөйләп бирде. «Шулай бит, әткәй, кайта бит» дип сорап, «кайта, балам, кайта» җавабын алгач, аның теле тагын җитезләнде. Арбадан җәйгә, аннан язга, аннан башка нәрсәләргә күчеп такылдарга тотынды.

Эчкә бераз җылы ризык кергәч, аның кечкенә башы тагы үзенең элекке хыялларына китте: әткәй әйтә, инде, ди, кыш озак калмады, ди. Шулай бит, әткәй, челләсе үтте бит инде. Менә күп тормас, кар эри башлар. Урамда сулар-елгалар агып китәр. Аннан соң җирләр кибәр. Без, ди, былтыргы кебек кардан ашлык башаклары җыярбыз. Аннан соң агач яфрак ярыр, аны җыярбыз. Минем кармагым әле дә очырмада ята. Мин балыкка йөрермен. Аннан соң ди, бакалар, йомраннар, кошлар тотарбыз. Аннан соң... аннан соң, ди, яңа ашлык та... җитәр, ди. Шулай бит, әткәй?
Зәйни шулай тыкылдаганда, Гыйльман мичкә аркасы белән сөялеп тора иде... ничектер тезе бөгелгән кебек булды... да идәнгә ауды.
– Бу ни хәл? – дип янына килсәләр, аның тәне суынып бара иде инде.
Күп заманнар буенча ачлыктан кыркылып бөрешкән эченә кинәт ашау ярамадымы, әллә аның тәнендә тереклек акрынлап бетә-бетә шулай үлем җиткән чагына туры килделәрме – моны белә алмадылар, белергә дә теләмәделәр. Чөнки бу бик артык гади эш иде.

Балалар белән Фатыйма өйдә калды. Гәрәй, үлек турында аның йорттагыларына хәбәр итәргә дип, тышка таба кузгалды.
Алар ерак түгел иде. Ике хатын, бер ир килде, мәетне аркылы агачка салдылар да күтәреп алып киттеләр.
Фатыйма бу өйдә озак кала алмады. Аны берничә көннән соң җиңгиләре килеп алдылар: «юктан качып йөрисең, үзең теләмәсәң, сине кем бирсен», – дип шелтәләделәр.

Фатыйма теләмәде, шулай да аны бер атнадан соң икенче бер юлаучыга унбиш кадак он бәрабәренә биреп җибәрделәр.
Ул гомерендә күрмәгән тимер юлларда, вагоннарда булды. Айлар үткәч, Ташкент вокзалында тулы йөзле, кара сакаллы, чалмалы, яшелле-сарылы чапан кигән бер адәмгә дүрт пот ак онга сатып җибәрделәр. Бу эштә барлыгы биш кеше азмы-күпме табыш иттеләр.
Ул бар чакта Гәрәйнең өендә азрак җан сизелә иде, хәзер балалар тагы ятимлектә калдылар. Мәгәр малай тиз бирешмәде.
Актырнакның ите беткәнгәчә, Зәйни элеккегечә тере булып, туктаусыз сөйләп, хыялланып йөренде.

Гәрәйнең әйтерсең теленә таш бәйләгәннәр: ул шундый сүзсезгә әйләнде. Балаларына да элекке кебек җылы эндәшүе калмады. Сорый башласаң, унга бер җавап кайтара. Нәфисә бер нәрсә дә сизенмәде, мәгәр зирәк малай Зәйни кайбер вакыт атасының күз карашларыннан куркып китә, кечкенә йөрәгенә караңгы шом төшә иде. Ул тагы, әнкәсе исән, апасы өйдә вакыттагы кебек, калага качу турында уйлана башлады. Элек атасы белән шәһәргә баргалаган иде. Авылдан авылга сорашып, юл табармын, ди иде. Калада ашаталар икән дип тә белә иде. Мәгәр аны бер нәрсә аптырата – аның өстенә, аягына бер нәрсә дә юк иде. Ул менә шул турыда баш вата, киңәшергә кеше булмау, китәргә үзе кебек бер малай туры килмәү дә аны борчый иде. Шулай да ул үз башыннан каланы чыгара алмады, атасының куркыныч күз карашларын сизгән чакларда аның бу уе тагы ныграк көчәя барды.

XIII

Гәрәй, хәлсез-уйсыз, тәрәзә төбенә килеп утырды. Тышта каты кышның бераз язга тартым матур аяз көннәреннән берсе иде. Еракта матур таулар күренә. Алар артында зур урманнар, киң басулар тирән көрт астында яталар. Боларның киң күкрәгендә карларның алмаз бөртекләре якты кояшның салкын нурлары белән туктаусыз уйныйлар. Боларга карап, Гәрәйнең миенә бер уй керде: «Тукта, ник соң минем Зәйнием үзенең кечкенә куяны белән шунда бергә уйнамый икән? Ул куяннарны Актырнак тотып ашадымы икән әллә?.. Тукта, бу ни хәл? Урамның ары ягындагы каршы өйләрдә утлар күренә түгелме? Алар бит каядыр икмәккә киткәннәр иде! Берәр нәрсә табып кайтмадылармы икән?! Ай, берәр сынык икмәк бирсәләр иде. Үләм, ай, үләм! Эчемне нәрсә беләндер боралар, ни беләндер суырып, йөрәгемнең канын эчәләр».
Шулай ярым саташып, тиле хәлсез күзләрен төрле якка йөрткәндә, сәкедә ике әйбер күренде...

«Болар кемнәр? Ә, Нәфисә белән Зәйни яталар икән. Тукта! Боларның кайсысы итлерәк икән? Нигә бу ике бала һаман-һаман миндә торалар икән, бичаралар? Кечкенә кызның рәте булмас, буш тире дә сөяк кенә чыгар! Ә менә малайның чамасы зарарсыз. Аңарда унбиш кадаклап бардыр. Көненә ике генә кадак ашаганда, атнага иркен җитә».
Гәрәй, шул уйлар белән, балаларга карады... «Ә, әнә нинди йомшак тәннәр! Шулпага әйбәт булыр, йөрәкнең канын суырган яман нәрсәләр дә туктар. Аннан соң яз җитәр... Яңа ашлык өлгерер... Кызым Фатыйма да кайтып килер!»

Галимҗан Ибраһимов

Ахыры бар