Чулман елгасы буенда кара алтын күлләре

Алабуга – ак шәһәр, тарихы озак яшәр

«Алабуга бәете»ндә мондый юлларга тап буласың:

«Атлар җиктем яратып, Саралыга каратып,
Саралы, Сәйтәк чукынган, кәфер утын таратып...»

Әлеге бәеттә Алабуга хакиме Сәүгән хан белән Казан ханы Олуг Мөхәммәднең кардәшләр булуы хакында сөйләнә, кайбер тарихи вакыйгалар тасвирлана. Күргәнебезчә, биредә гомер кичергән татар халкы язмышының аянычлы яклары да телгә алына. Х-ХI гасырлар арасында барлыкка килгән Алабуга белән бәйле бик күп вакыйгаларның тагын бер шаһиты – Чулман елгасы ярының биек тау башында торган түгәрәк манара. «Шайтан каласы»ның исән калган әлеге ныгытма крепосте Идел буе Болгарының чәчәк атуын һәм җимерелүен, татар-монгол һәм Аксак Тимер яуларын күргән. Тагын да тирәнгәрәк чумсак, без биредә борынгы Гелон шәһәре булганын, V йөздә скифларны куып килгән фарсы патшасы Истаспның «Шайтан шәһәрчеге»н яндырып китүен дә белә алабыз. Аннан соң аны болгарлар торгызып, Бряхимов (Ибраһим) шәһәрен нигезлиләр. Кыскасы, бу җирлек – тарихка бай, ул әле тулысынча өйрәнелмәгән. Күпләгән атаклы кешеләре, данлы тарихы булуы өстенә, Алабуга бәлки дәвер катламнары астында басылып, шанлы үткәнне хәтерләткән тарихи урын гына булып калыр иде. Бу хакта искәртүче ныгытма-крепость һәм XII гасырда төзелгән сигез манаралы мәчет хәрабәләре бар. Әмма берничә тапкыр исемен алмаштырып, бер төрле фараз буенча, борынгы төркиләрнең «Ала» (усал яки чуар) һәм «буга» (үгез) сүзләрен кушып ясалган атама алган шәһәрнең кабат күтәрелеп китүенә, аның даны таралуга сәбәпче – әлеге дә баягы кара алтын. Хәер, анда бит атаклы шәхесләр яшәгән, күренекле әдипләр, галимнәр, маршаллар килеп киткән, диярләр. Әмма кара алтын табучылар килеп кенә китмәгән, аларның тырышлыгы белән яңа шәһәр үсеп чыккан, йөзләрчә кешегә эш урыннары, мәктәп-хастаханәләр, тигез юллар, башка тормыш-көнкүреш объектлары – болар барысы да нефтьчеләр тырышлыгы белән пәйда булган.

Сәйтәктән башланган нефть юлы

Алда бәеттән Сәйтәк авылына кагылышлы юлларны язып китүем юкка гына түгел. Трактор чанасына утырып, карлы юлдан бораулаучыларның килүе әлеге авыл халкы өчен зур вакыйга була. Биредә 1938 елда ук разведка эшләре алып барыла, 1951 елда бораулау эшләре башланып китә. Моңарчы инде 14 скважина бораулана, әмма нәтиҗәгә ирешелми. «Бусында да булмаса, Кытайга китәбез», – дип тә шаярта кайбер усал теллесе. Әмма анда ук китәргә туры килми, 1955 елда Сәйтәк авылы янындагы скважинадан нефтьле керн – тау токымы күтәрелә. Шулай итеп, Бондюг нефть ятмасына юл ачыла. Тагын өч елдан Беренче май ятмасыннан кара алтын табыла башлый, бераз соңрак елганың сул ягында Алабуга ятмасыннан фонтан атыла. Бу ел тарихка «Прикамнефть» идарәсе барлыкка килү белән кереп кала.

Нефть таба башлау шәһәргә генә түгел, тирә-яктагы авылларга да йогынты ясый. Шул чорда яшәгәннәрнең истәлекләреннән күренгәнчә, колхозларда «трудодень»га эшләүчеләр бу вакыйганы яхшыга юрый, тормышның үзгәрәчәгенә өмет баглый. Нефть-газ чыгару идарәсе барлыкка килү авыл халкының бер өлешен эш белән тәэмин итә, нефтьчеләр өчен авылга азык-төлек китерелә башлый. Өлкәнрәкләр, ялгыз әбиләр кара алтын табучыларны яшәргә өйләренә кертеп булса да азмы-күпме файда ала. Сәйтәк янында беренче нефть фонтанын аттырган скважина бу якларга яшәү дәрте, киләчәккә өмет алып килә. Ә аңа хәтле, әле 1956 елда ук, Татарстан нефть табу күләме буенча Әзәрбайҗан, Башкортстан, Куйбышевны (Самара) узып китеп, беренчелеккә чыга. Совет чорының парадокслыгына бер мисал – ил буенча беренче, ә авылларда халык «трудодень»га эшли...

Кама буенда нефть табу үзенчәлеге

«Прикамнефть» нефть һәм газ чыгару идарәсе башлыгы Андрей Анатольевич ЛАПТЕВ 60 еллык юбилей уңаеннан эшләнгән эшләр һәм аның тарихы турында кайбер кызыклы вакыйгаларны сөйләде.

– Башкалардан аермалы буларак, безнең идарә Алабуга атамасына бәйләнмәгән. Ә төп үзенчәлек, әлбәттә, нефть табу эшләренең Кама елгасы акваториясендә алып барылуы. Түбән Кама ГЭСы төзелгәнче ул әле бик зур булмый, аннан соң кайбер объектлар су баскан территориягә эләгә. Шул сәбәпле, әлеге объектларны өскә күтәрү буенча искиткеч зур эшләр эшләнгән: дамбалар, утраулар төзелгән, скважиналар 16 метр чамасы өскә күтәрелгән. Бу зонага бик зур территория керә, анда берничә авыл су астында калган. Әлеге эшләр кинәттән генә башкарылмый, алдан ук хәстәре күрелә, нефтьчеләр су күтәрелгәнгә әзер була. Әүвәл нефть бары тик коры җирдә генә табылган, хәзер су эчендә дә эшләр алып барыла, әмма бу төп өлешне алып тормый.

– Киләчәктә су төбеннән нефть чыгару өчен яңа скважиналар бораулау күздә тотылмыймы?
– Әлеге утрау-дамбалардан ликвидацияләнгән скважиналарга яннан торба тоташтырырга була, бүгенге технологияләр мондый мөмкинлек бирә, тәҗрибә бар. Ягъни элек борауланган скважиналар аша кереп, читкә берничә километрга китеп була, Кама астында әле нефть бар.

«Прикамнефть»нең эшчәнлек территориясе – «Татнефть»тә иң киң җәелгәннәрнең берсе. Бер ноктадан икенчесенә хәтле булган ара 150-200 чакрымга хәтле җитә, моны Әлмәт яки Лениногорск белән чагыштырып булмый. Эшнең уңышы – оперативлыкка бәйле, кирәкле вакытта ул җирдә кеше булырга тиеш. Ә 150 чакрымны йөреп бетеп булмый, шуңа күрә, мәсәлән, Салагышта кунакханә дә бар, кайберәүләр шунда күчеп китеп эшли. Нефть ятмалары бик күп, ләкин алар бик зур түгел һәм сибелгән.

– Алабуга революциягә хәтле электр кергән ун шәһәр исемлегендә булган, атаклы сәүдәгәрләр яшәгәнлеге мәгълүм – ул хәлле сәүдәгәрләр шәһәре булган. Аны бүген нефтьчеләр шәһәре дип әйтеп буламы?
– Алай дип әйтеп булмый, чөнки «Алабуга» махсус икътисади зонасы төзелү белән, халыкның күпчелеге шунда эшли башлады. Ләкин «Татнефть» акционерлык җәмгыяте кебек шәһәр үсешенә зур өлеш кертүче башка оешма юк. Шәһәрнең яңа өлеше тулысынча нефтьчеләр ярдәме белән төзелгән, алар Алабугага яңа сулыш бирүчеләр. Кама буе нефтен чыгаручы идарәдә бүген халык күп түгел, 500дән чак кына күбрәк эшче бар, кайчандыр бу сан 1000гә җитә иде. Әлбәттә, алар нефть тармагыннан китмәде, бары тик башка структурага – сервис компанияләренә күчте.

Идарәдә эшләүчеләр саны кимү «Татнефть» җәмгыятендә кайбер үзгәрешләр белән бәйле. Ягъни цехларның бер өлеше нефть-газ табу идарәсеннән чыга һәм үз юнәлешендә үзбаш булып эшләвен дәвам итә. Болай эшләү нәтиҗәлерәк, чөнки һәркем үз эше белән генә мәшгуль. Мондый шартларда эшләве җиңелрәк, һәрбер эшне үз остасы булганнар башкарырга тиеш. Идарәнең төп максаты нефть табу икән, ул башка өлкәләргә тыгылмыйча, төп юнәлештә генә хезмәт куя.

– Нефть тагын күпмегә җитәр дип фаразлана? Аны гел бетәр, диләр.
– Бер геолог сүзләре белән әйтсәк: җир катламнарын космос белән чагыштырып була, аны күпме генә өйрәнсәң дә, тулысынча өйрәнеп бетерү мөмкин түгел. 2015-2016 елларда нефть табу өлкәсендә мәшәкатьләр булса да, бүген без аның күләмен арттыра барабыз, запаслар табылды. «Татнефть» бүген амбициоз максатлар куя, элегрәк «2030 программасы» турында әйтергә дә кыенсыныр идек, хәзер исә бу план үтәлде, әле 20нче ел да җитмәгән.

– «Алабуга» зонасыннан тыш, янәшәдә Чаллы, Түбән Кама кебек сәнәгать үзәкләре булуның да йогынтысы юк түгелдер, халыкның сайлау мөмкинлеге бар.
– Кадрлар агымы күзәтелми, әмма сайлау мөмкинлеге бар. Башка җиргә китүчеләр бар, бәлки анда эшләргә җиңелрәк дип уйлыйлардыр, әмма яңадан кайтырга теләүчеләр дә күп. Мин Баулыда туып-үстем, анда язмышын нефть белән бәйләмәгән гаиләләр юк диярлек. Биредә дә андый династияләр бар, әмма чагыштырмача күп түгел. «Прикамнефть»тә күпчелек килгән халык хезмәт куя. Аннан соң, махсус уку йорты булмавы да үзен сиздерә, техник кадрларга кытлык бар. Бу, әлбәттә, бездә генә түгел, кадрлар, технарьлар – алтын бәһасенә тиң. Әлеге уңайдан «Татнефть»нең махсус программасы эшли. Быелгы юбилейга әзерлек барышында без «Прикамнефть балалары» дигән проект эшләдек, аның максаты – яшь буында нефть тармагына карата кызыксыну уяту иде. Төрле конкурслар оештырылды, мәктәпләр белән күп эшләр башкарылды, нефтьчеләргә багышланган видеороликлар конкурсында хәтта медицина көллияте дә катнашты. Җиңүчеләргә бик яхшы призлар тапшырылды, шигырьләр-рәсемнәр тупланган китап басылып чыкты.

Әлеге конкурс шәһәрдә машина төзүчеләр һәм махсус икътисади зонада эшләүчеләр генә түгел, ә нефтьчеләр дә барлыгын үсеп килүче буынга җиткерү, бу эш белән таныштыру максаты белән оештырылган. Рәсемнәр, шигырьләр, хәтта әкиятләр дә бар, шуларның берсе – физик мөмкинлекләре чикләнгән малай тарафыннан язылган. Әлеге конкурста әти-әнисе бу тармакта эшләмәгән балалар да теләп катнашкан, юбилейга багышлап ясалган баннерларга да әлеге эшләр урнаштырылган. Олы бәйрәмгә бер ел дәвамында әзерлек барышында балалар игътибары күп чараларга җәлеп ителгән: профессиональ осталык конкурсы, төрле җайланмалар һәм техника күргәзмәләре. «Балаларның эш кораллары белән танышу, задвижка-краннарны борып карау мөмкинлеге дә бар иде һәм аларга бик ошады, кызыксыну уятты, – ди идарә башлыгы. – Скважиналарга бара торган махсус катерларга утыру, мәсәлән, аны тагын кайда күрәсең?»

Шәһәр үсешендә – нефтьчеләр өлеше

Олы юбилей уңаеннан шактый эшләр башкарылуы турында Михаил Вьюков та сөйләде. Шуларның берсе – мәдәният йортына капиталь ремонт ясалган. Советлар чорында нефтьчеләр тарафыннан төзелгән әлеге бина хәзер яңартылып, яңа сулыш алган. Шулай ук шәһәрнең стадионы да тулысынча диярлек яңартылган. Нефтьче һәйкәле куелган сквер төзекләндерелгән.

«Яшьлек» стадионы үзгәрешләр кичерде, анда өсъяпма ясала. Юбилей чаралары бетсә дә, планлаштырылган эшләр дәвам итә. Киләсе елга хоккей кортын да ремонтлап бетерәчәкбез, ул безнең карамакта, – ди Михаил Вьюков. – Мондый хоккей мәйданчыгы башка бер җирдә дә юк, хәтта Казанда да. Ул кортның трибуналары, киенү-чишенү будкаларына хәтле булачак. Нефтьчләр шәһәрдә хоккей үсешенә өлеш кертә. «Лесные пчелы» дип аталган балалар командасына боз ясыйбыз, транспорт белән тәэмин итәбез. Барлык эшләргә 100 миллион сумга якын акча тотылды. Нефтьчеләр шәһәр тормышында актив катнаша, элек күбрәк эшләр башкарылды, хәзер дә читтә калмыйбыз, позицияләрне бирмибез».

Идарәнең ветераннар Советы бик актив, төрле чаралар, очрашулар уздырыла, Болгар, Зөягә экскурсияләр оештырыла. Алар үзләре дә бик актив, ләкин идарә дә аларны онытмый, үзара һәрчак тыгыз элемтәдә. Бу чаралар вакыйгалар уңаеннан гына түгел, ә даими оештырылып тора.
Михаил Вьюков сүзләренчә, шәһәрнең үсеше инде күптәннән берьяклы гына түгел, ә күпкырлы: «Без бер-беребезгә бәйләнмәгән. Бер тармак – нефть табу, икенчесе – машина төзү. Берсе туктап калса да, икенчесе эшләвен дәвам итәчәк. Әмма шәһәр бюджетына кара алтын табучылар керткән өлеш зур һәм без эшчәнлегебезне туктатырга җыенмыйбыз, киресенчә, аның күләме арта бара».

«Биредә белемсезләр эшләми»

1955 елда Бондюг нефть ятмасыннан фонтан аттырган, белгечләрнең игътибарын Кама буена да юнәлтергә мәҗбүр итүче һәм бу җирлекне үзгәртергә, аны сәнәгать үзәгенә әверелдерүдә өлешен керткән 15нче номерлы скважина бүген дә сафта. Билгеле, ярты гасырдан артык эшләү дәверендә табылган нефтьнең күләме дә, сыйфаты да үзгәргән (элек чиста килеш җир өстенә күтәрелсә, бүген ул су белән катыш), әүвәлге чорда тәүлегенә 150 тонна табылса, хәзер бу сан бик күпкә кимрәк.

Беренче нефть промыселының башлык урынбасары Илдар Корбангалиев бөтен нечкәлекләре белән сөйләгәндә, шул чорга барып чыккан кебек булдым. Күз алдымнан Чулман буендагы тәүге нефть фонтаннары, алардан ерак булмаган авыллар, күлләр, җир өсте буйлап сузылган нефтьүткәргечләр йөгерешеп узды. Алабугалыларга башкалар кебек тыныч кына шул җирлектәге ятмаларны үзләштерергә, яңа эшләргә тотынганчы җитди сынаулар аша узарга туры килә, алда әйтелгәнчә, әлеге скважиналар су басу зонасына эләгә. Авыллар күчерелә, күлләр-урманнар су астында кала, ә скважиналар – күчереп куя торган әйбер түгел, аны бары тик өскә генә күтәреп була. Әлеге территорияләр су астында калгач та нефть табуны дәвам итү мөмкин булсын өчен дага формасында эшләнгән дамбаларның озынлыгы – 12,5 чакрым, берсе – Чаллы, икенчесе – Менделеевск ягында. Скважиналардан нефть үткәргечләр шушы дамбалар буйлап килә, ә утраулардан исә су төбеннән. Бу хәл Кама буе нефтьчеләренең эше ни дәрәҗәдә катлаулы һәм җаваплы икәнен тагын бер кат исбатлый – торбалар тишелеп, аның елгага агу куркынычын булдырмас өчен үтә игътибарлы булырга кирәк. Шунлыктан контроль бик көчле, таләпләр дә катгый. Бүгенге технологияләр әлеге торбаларны горизонталь рәвештә бораулау ярдәмендә яңаларына алмаштырырга мөмкинлек бирә, әмма ул техникаларны кеше эшләтә. Илдар Корбангалиев сөйләвенчә, биредә белемсезләр эшләми, андыйлар туры килсә дә, озак тоткарланмый.

– Эш җиңел түгел, кар-буранда да, яңгырда да эшләргә туры килә. Коллективта нибары 88 кеше, әмма дус һәм тату. Яшьләр барлык эшләүчеләрнең 30 процентын тәшкил итә, – ди Илдар Җәләлетдин улы. Династияләргә килгәндә, беренче промыселда шуларның берсе – Йосыповлар. Эмиль Рафаэль улы бүген әлеге нефть-газ табу цехын җитәкли, әтисе Рафаэль Шәмси улы – геолог, бу тармакның бөтен баскычларын узган кеше.

Цехның аксакалы – Геннадий Зиновьев биредә озак еллар эшли, аңа – 62 яшь.

– Безнең аны үзебездән җибәрәсебез килми, чөнки ул бик тәҗрибәле өлкән оператор. Яшьләргә, мастерларга бик нык ярдәм итә. Бондюг нефть ятмасын, барлык коммуникацияләрне яхшы белә, чөнки барысы да ул хезмәт куйган дәвердә эшләнгән, – дип сөйли цех башлыгы урынбасары.

Минем нефтьче-операторларның бер скважинадан икенчесенә төрле транспортларда, чаңгыда, җәяүләп барганнарын күргәнем бар, ә менә катер белән йөргәннәрен очраткан юк. Дамба өстендә барысын да күрсәтеп, бәйнә-бәйнә сөйләүче Илдар Җәләлетдин улы: «Җәй көне килегез сез, катерларны да күрерсез, биредәге матурлыкка да сокланып китәрсез. Утрауларда скважиналар нефть чыгарып утыра, ә янәшәдән, Кама буйлап, төрле су транспортлары уза», – ди. Су буе үзе үк матур инде ул, ә биредә, ак карга күмелсә дә, кышын да сокланырлык. Рәссам Шишкин, нәкъ менә шушы як гүзәллеген киндергә төшереп, илаһи әсәрләр тудырган бит инде. Дамбага кергән җирдә таудан тәгәрәп кенә Шишкин аюлары килеп чыгар төсле. Бераз соңрак яшәсә, бик күп картиналарында су эчендәге ясалма утраулар, дамба өстендәге скважиналар һичшиксез урын табар иде, һәм, әлбәттә, кара алтын табучыларның хезмәтен сүзсез дә аңларлык итеп тасвирлар иде.

Кайтыр юлга борылганда, теге бәетнең юллары кабат тел очына килде:

«Алабуга – ак шәһәр, тарихы озак яшәр,
Дошманга, яуга бирелмәс, юлына каршы төшәр...»

Алабуганыкылар бирелә торганга охшамаган, алты дистә ел эчендә узылган сынаулар аларны чыныктырган, Кама буе нефтьчеләре бүген аякларында ныклап басып тора. Аларның тарихы әле озак елларга сузылыр.

Алабуга