Фәрит Яхин иҗатының татар әдәбиятында үз урыны бар

Прозада беркемне дә кабатламый торган үз стиле, үз язу осталыгы белән Ф.Яхин Гомәр Бәширов, Фатих Хөснидән килә торган әдәби осталыкны, Аяз Гыйләҗев һәм Мөхәммәт Мәһдиевнең ялкынлы, милли якты хисләргә үрелеп бара торган мәгънәле прозаны сәнгатьчә камиллеккә күтәрешкән, аны яңа сыйфатлар белән баеткан каләм остасы.

Фәрит Яхин иҗаты сурәтләүләрдә һәм тасвирлауларда, мантыйк төгәллегенә ирешүдә, дөреслеккә һәм хакыйкатькә хезмәт итүдә, тугры намус тойгысына корылуда күптөрле иҗатлардан аерылып тора. Әнә шул сыйфатларны ул әсәрләрендә, һаман да тирән эчтәлекле катлаулы һәм катлы-катлы агым-юнәлешләрдә бербөтен итеп алып бара, куелган мәсьәләләрне үстерә, чишелешкә кадәр җиткерә белеп яза.

...1990 еллар башында Ф.Яхин милли реализмны этнографик һәм эзотерик детальләр белән баетылган «Ак әбиләр догасы» хикәясе, «Авыл мөгаллимнәре» повесте белән укучыны таң калдырган, сок­ландырган иде. «Ак әбиләр догасы»ндагы ак күлмәк кигән, ак яулык бәйләгән саф күңелле, туг­ры иманлы татар әбиләре, Гарсиа Маркестагыча, чынбарлык белән эзотерик элемтәгә кереп, илне корылык һәм ачлык куркынычыннан дога-гыйбадәтләре белән коткарып калалар. Юк, бу – язучы уйлап тапкан очраклы вакыйга түгел, бу – татар тормышының үзе, хәмер, куркаклык, байлык артыннан куу кебек имгәк көнкүреш вакыйгалар эчендә адашып калган рухларның саташуы түгел, ә кешенең чын асылына береккән булырга тиешле илаһи серне онытуга каршы куелган сафлык эчендәге олы мәгъ­нәләргә ия тормышы да.

Әдәби-иҗтимагый яктан югары кимәлдә язылган «Умырзая» романын автор «метафизик роман» буларак атап, 2014-2018 елларда дөнья күргән 7 томдагы сайланма проза әсәрләренең бишенче томына урнаштыр­ган. Ә Татарстан китап нәшриятында 2015 елда басылып чыккан вариантында бу әсәр «роман» дип кенә, иҗади юнәлеше исәпкә алынмыйча гына аталган.
Сюжет вакыйгалары әсәрнең төп геройлары Кәримә, Сабира, Газизчик, Фәхри, Хәнифә Галиевна язмышларына, аларның хис-тойгыларына, омтылышларына, тормышны аңлауларына бәйле тармакланып үсеп киләләр дә, аннары кинәт кенә көтелмәгән юнәлеш алып китә.
Ф.Яхин һәртөрле гаделсезлек, хаксызлык, кеше күңелен рәнҗетү кебек күренешләргә үтә сизгер. Ул яхшылык белән яманлыкның традицион бәрелеше һәм яңалыкның һичшиксез җиңеп чыгуы рәвешендәге артык гадиләштерелгән, примитив схемадан чыгып эш итми – тормышның катлаулылыгын күрә һәм җәмгыять үсешендә, кешеләрнең мөнәсәбәтләрендә котылгысыз очрый торган һәртөрле уңайсызлыклар, драматик мизгелләр аның игътибарыннан читтә калмый. «Умырзая» романында да бу төп иҗат нигезе булып кала.

Героиня Хәнифә Галиевна улының бәхетле булуын тели. Аның бу турыда үз карашлары бар. Ул икетуган сеңлесе Гөлшат Фаиковнага бара, аңа үзенең зарларын сөйли, фатирчы кызлары Кәримәне улы Газизчикнең яратуын, әмма араларына Сабираның керүен аңлата. Сеңлесе аңа ярдәм итәргә тиеш. Аның өе тулы уллары бар. Менә шуларның берсе Сабираны үзенә каратырга, Газизчик белән Кәримәнең бәхетле булуына булышлык итәргә алынырга тиеш. Бу бурыч Гарифка йөкләнелә. Алга тагын да гаҗәбрәк хәлләр килеп чыга. Әсәрдә сурәтләнелгән вакыйгалар укучының гүяки йөрәге аша, үз хәсрәтләре һәм сагышлары рәвешен алып узалар. Гариф Сабирага өйләнә. Туйга әзерлек бара. Ә Кәримәнең югалуына айлар узган.

Романда геройларның язмышы тормыш дөреслеге кысаларында ачылган. Югары идеалларга ия геройлар еш кына дөньяның ачысын-төчесен татыган тәҗрибәле кешеләр рәвешендә тәкъдим ителә. Кайвакыт алар, әсәрдә күренеп кенә узсалар да, төп геройларның характерлары формалашуына җитди йогынты ясыйлар. Андыйларны автор матур, купшы фразаларга төренеп, тыштан ялтыраучыларга, дөресендә җилкуар, мәгънәсез, ялкау, ялагай, күз буяучыларга каршы куя. Перcонажларның шундый ике төркемгә бүленешендә әсәрдә бөртек тә схематизм юк.

«Умырзая»да Кәримәнең язмышы аяныч тәмамлана. Ул – бөртек кадәр дә гөнаһы булмаган бала, татарның бөек шагыйрәсе булачак кеше. Әмма аны ил мәнфәгатен яклау күләгәсе астында үзләренең көнчелекле тойгыларына хезмәт итүләре һәлакәткә китерә. Дөрес, татар дөньясының гадел кешеләре, изге җаннары аның соңгы минутларында да табыла. Соңгы минутларында, чөнки соңаралар. Алар аны имин саклап кала алмыйлар, әмма рухының сафлыгы, иманының ныклыгы өчен булсын, соңгы юлга озатканда, әти-әнисенә ярдәмгә алыналар.

«Умырзая» романы – бер тында укыла торган, укыганда үзеңнең дә татар икәнлегеңне тоеп, тетрәнү дә, дулкынлану да кичерүгә этәрүче көчле әсәр. Рухи яктан бай татар тормышына бәйле ачык хакыйкатьләрне сурәтләп бирүе белән хәтта дөнья классикасы әсәрләре рәтендә укучыларга тәкъдим ителерлек роман.

«Умырзая»ны укыганда, аның төп геройларыннан берсе буларак Кәримә Дулатованың чын татар тормышыннан алынганлыгы сиземләнә башлый, аның прототибы буларак халык шагыйрәсе Клара Булатованың язмышы, аның әти-­әниләре, яшәгән урыннарына кадәр дөрес бирелүләре белән генә түгел, хәтта авыл клубындагы «кулак Сәйфетдин көзге»се, чәч бантлары, яулыклары, чемоданнары, күлмәкләре белән дә күз алдына килеп баса. Ф.Яхин яраткан шагыйрәбез язмышын тасвирлауга алынып, аны зурлады, татар хатынының ХХ гасырда үткән авыр юлын күз алдына китереп бастыр­ды, моның белән апаларыбызга, әниләребезгә тагын да тирән ихтирам хисләре белән баш ияргә этәрде. Клара Булатова, әдәби образыннан аермалы буларак, тормышында очраган каршылыкларны ерып чыгарга үзендә көч тапкан. Дөрес, ул да башта бирешкән. Әмма аңа якыннары, гаделлек ияләре вакытында терәк була алганнар. Ә «Умыр­зая» романындагы Кәримә Дулатова бөтенләй ялгыз кала, хәтта иптәш кызы Сабира да аның шигырьләрен үзләштерүдән чирканмый, аңа тиешле бәхетне үзенә дау­лый, шагыйрәлек дәгъва кылуга ук барып җитә.

Ф.Яхин иҗаты даими, өзлексез үсештә, камилләшә бара. Араларында, әлбәттә, әсәрләренең төрлесе очрый. Бу аның форма эзләнүләренә дә, яңа мәгънәләрне барлауларына да бәйле. Кайчандыр актуаль яңгырап, заман һәм вакыт бураннары астында күмелеп калганнары да бар. Араларында бары тик Ф.Яхин гына яза алганнары да байтак.

Алсу Шәмсутова, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы, тәнкыйтьче.