Бакча санитары: «Орлыклары арзан тора, тиз тишелә, биш елга чаклы тишелешен саклый»

Америкада кыргый шартларда үсүче бу чибәркәйне күреп, аңа гашыйк булган испан конкистадорлары, XVI гасырда аны туган илләренә алып кайтып утыртканнар. Эзләнеп-тикшеренеп, файдалы үзлекләрен ачкан испан миссионеры Бернардино де Саагун бәрхет гөлгә “Гаҗәеп” дигән исем биргән. 

Ул Европа илләренә тиз арада таралган. Инглизләр “Мэри алтыны”, алманнар – ”Студент чәчәкләре”, төрекләр – “Бәрхет чәчкәсе”, руслар “Бархатный цветок” дип атап йөртә башлаганнар. 1753 елда швед ботанигы Карл Линний, аны этрусскларның “аксакал акылы белән туган малай” образындагы Тагес Алла исеменә охшатып, tagétes дип исемләгән. Ул исә биология фәнендәге атамага әверелгән. Мексиканнар аны “үлеләр чәчәге” дип атый. “Әрвахлар төне” ндә бәрхет гөлнең кояш нурларын чагылдыручы чәчәк таҗлары әрвахларга туган йортында гомер сөрүче туганнары янына кайтырга юл күрсәтә, дип ышаналар. Бәрхет гөлнең чәчәк таҗларыннан Кавказда «имеретин шафраны» дип аталучы аш тәмләткеч ясаулары турында ишеткәнегез бар идеме? Һиндстанда эфир майларына бай бу чималны эчемлекләргә, татлы ризыкларга, салатларга кушалар. Составы лютеинга бай булганга күрә, бәрхет гөл чәчкәләре күз күрүен яхшырта. Таҗларыннан сихәтле дарулар ясап, күз авыруларыннан дәваланалар, ул катаракта чирен алдан кисәтә икән. 

Бәрхет гөлнең тәбәнәк куаксыман һәм озын булып турыга үсүче сортлары бар. Зифа буйлылары туфрактан авыр металларның тозларын үзенә суырып ала, кишәрлегебезне зарарсызландыра. Кайсы гына сортын чәчеп үстерсәк тә оттырмабыз. Көчле исе аючикерткә, катыкорт кебек корткычларны куркытып качыра, зарарлы бактерияләргә, гөмбәчекләргә үрчергә ирек бирми. Көз азагында сабакларын турап компост өеменә салсак, үсемлек калдыкларында гөмбәчекләр үрчемәс. Ваклап түтәлләргә таратып, туфракны әйләндереп казысак, кишәрлек чирләрдән, корткычлардан арыныр, аның составы яхшырыр. Шәхсән үзем бәрхет гөлне күп сортларын чәчеп үстерәм. Бакча санитарын һәртөрле культуралар арасына, түтәлләрнең баш- башларына, теплица ишеге тирәләренә, болдыр буйларына, җиләк-җимеш куаклары янәшәсенә утраучыклар сыман итеп утыртып чыгам. Бу үсемлекне хәтта тәҗрибәсез бакчачы да бик җиңел үстерә ала. Ул кыраулардан курыкканга күрә, түтәлгә турыдан-туры чәчү отышлы түгел.

Рассадасын үстереп алу өчен,  тәрәзә төбендәге” әкәм-төкәмгә” йә лотокка март азагында, теплицага исә апрель башында чәчү отышлы.Орлыклары арзан тора, тиз тишелә, биш елга чаклы тишелешен саклый. Аларны көпшәк туфракка араларын 2 см калдырып чәчәм. Сортына карап бу гөлнең сабагы 20-120 см га чаклы үсә ала.Чәчәкләре сыек сары, җете сары, куе сары, кызгылт сары, коңгыртсу сары  төстә була. Озын буйлы «Виктория F1 гибридының, «Лимонный гигант» «Лунная рапсодия» «Солнечный гигант» «Фантастик Оранж» сортларының таҗлары бик эре. Аларны сирәк утырту отышлы. «Антигуа», «Гном», «Лулу», «Мандарин», «Урсула» кебек, тәбәнәк куакчык рәвешендә үсүчеләре түтәл, бордюр, чәчәк түтәле кырыйларын каймалап утырту өчен кулай. Кашпода, гөл савытында да матур булып күренәчәкләр.

Бәрхет гөлнең орлыклары көзгә өлгереп җитә. Киптереп җыеп кую авыр түгел. Үз орлыкларыбызны чәчкәнче, бер тәүлеккә сыек алсу марганцовка эремәсенә салып куеп зарарсызландыру отышлы. Аларны дымлы мамык дискта “борынлатып” яки турыдан-туры чәчәргә була. Өстенә пленка ябып, җылы урынга куйсак, тиз арада шытымнар күренер. Япмасын ачып, салкынча, якты тәрәзә төбенә куябыз. Рассадасын үстергәндә, суны чамалап кына сибәбез. Дүрт яфрагы чыккач, берәмләп күчереп утыртабыз. Тамыр очын чеметеп өзәргә онытмыйбыз. Ун көннән соң комплекслы минераль ашламаның судагы эремәсе белән ашлыйбыз. Түтәлгә утыртканда, тамыр муентыгын 2 см га күмдерәбез. Тәбәнәкләре арасын – 15 см, уртача буйлысы – 20 см, озыны араларын – 40 см калдырырга киңәш итәләр. Бәрхет гөл үсентесе ай ярымлык чагында чәчәк ата башлый. 

Хәмидә Гарипова.

Фото: © "Татар-информ", Михаил Захаров