Бөек Җиңүдә татарлар эзе дә бар

Елның беренче көне – күптән көтелгән Яңа ел бәйрәме... Бөек Ватан сугышында ул 4 тапкыр һәм һәрвакыт дошманны тизрәк җиңеп, тыныч тормышка кайту өмете белән билгеләп үтелде. 

1942 елның 1 гыйнвары. Беренче хәрби Яңа елны, 1941 елның декабрендә Мәскәү янында Гитлер армиясенең җиңелүеннән соң, кешеләр Җиңүгә ышаныч белән каршы ала. Казан университеты профессоры, филология фәннәре докторы Геннадий Алексеевич Николаев моны түбәндәгечә искә ала: «Яңа 1942 ел җитте. Беренче гыйнварда әбием мине җылы итеп урап, урамга чыгарды. Мин Лека белән тәрәзәләребез каршында бер тимераякта шудым. Без аның белән киез итеккә берәр тимераяк кидек, бауларны таякка урадык һәм рәхәтләнеп шудык. Урамда бик суык – Мәскәү янында немецлар түзә алмаган салкыннар торса да, безгә эссе һәм күңелле булды». 
*****************
1945 елның 1 гыйнвары. Бу – Җиңүле 1945 ел җитүе турында хәзерге Алексеевск районының Ураманасты Шонталасы авылында туып үскән, ике «Кызыл йолдыз» ордены кавалеры булган фельдшер Рәшидә Харис кызы Галиеваның истәлеге. Яшь кызның фронт юлы (сугыш башланганда аңа 20 яшь тә тулмаган була) бик күп сынаулар, физик йөкләнешләр белән тулы. Ул вакытта тәүлекләр буе ашамыйча һәм йокламыйча аңа яралыларны сугыш кырыннан алып чыгарга туры килә. 
 “Гаҗәп, әмма сугышта без бәйрәмнәрне дә билгеләп үттек! Алгы сызыктан яралылар, әлбәттә, һаман да күп килә, ләкин бу инде чиста медицина эше, аның барышында ял итү өчен дә азрак вакыт кала. Күрәсең, шуңа безгә бөтен сугыш дәвамында беренче тапкыр Яңа 1945 елны каршы алырга рөхсәт иттеләр. Бәйрәмне, тиешенчә, чыршы, Кыш Бабай һәм Кар кызы, гади табын һәм биюләр белән җирле клубта оештырдылар. Медсанчасть кызлары аңа ничек әзерләнгәннәр! Шәфкать туташларының берсе җирле тегүчене эзләп тапкан, күлмәкләр теккәннәр, тиз арада аларны челтәрле нашивкалар белән бизәгәннәр, хәтта туфли дә тапканнар. Кыскасы, Яңа елны бик яхшы каршыладык».
*****************
1943 елның 31 августында Донецк өлкәсенең Артемовка авылы янындагы бәрелештән соң 50нче гвардия укчылар дивизиясенең 148нче гвардия укчылар полкы гвардия ефрейторы, Чиләбе өлкәсенең Усть-Багаряк авылында туган Шәрәфетдин Каир улы Каиров (1899 елда туган) яралардан вафат була. Ул фронтта 1942 елдан бирле сугыша, Украина фронтындагы бәрелешләрдә катнаша. Сугышта Шәрәфетдин Каиров, рядовой солдатның фронт тормышы турында сөйләп, гаиләсенә мәхәббәт белән сугарылган шигырьле хатлар яза. Аның зур гаиләсе була. 1924 елда туй үткәреп, хатыны Тайфа белән өч ул һәм өч кыз үстерәләр. Аның соңгы хаты 1943 елның 14 августында язылган. Шәрәфетдин хатынына һәм балаларына өйдәге хәбәрләре өчен рәхмәт әйтеп, барысы да яхшы булуына шатланып, балаларына яхшы укырга һәм әниләрен кайгыртырга куша.
Сезгә истәлек итеп
Язам нәрсә төшсә уема. 
Ризык читтә булса да, 
Туфрак булсын илләрдә. 

Снарядлар төшә, кара төтен оча. 
Сызгырып килә осколка. 
Нигә чәчем агармасын  
Илдә алты балам кала. 

Яңгыр яуса, сулана окоп, 
Безгә кыен шунысы. 
Күп халыкны югалтты инде 
Бу Германия сугышы. 

Колхоз рәхмәт әйтәдер 
Кызу уручыларга. 
Бездән ялкынлы сәлам 
Тыңлап торучыларга.
*********************

Алда китерелгән өзекләр “Җиңү календаре: Татарстан һәм татарлар Бөек Ватан сугышы елларында” басмасыннан алынган. Бөек Җиңүнең 80 еллыгы уңаеннан республикабыз тарихчылары шундый үзенчәлекле басма әзерләгән.  Сугыш елларында Татарстан һәм татарлар өлешен чагылдырган саллы фәнни-популяр хезмәттә истәлекләр, тарихи фактлар урын алган, алар иллюстрацияләр белән баетылган. Календарьның идея авторы – Ш.Мәрҗани исемендәге Тарих институты Яңа тарих бүлегенең әйдәп баручы фәнни хезмәткәре, тарих фәннәре докторы Әлфия Галләмова белән әлеге басманың формасы, асылы һәм эчтәлеге турында сөйләштек.

– Бөек Ватан сугышы чоры турында инде бик күп хезмәтләр язылган, сезнең «Җиңү календаре»нең уникальлеге нәрсәдә? 
– Сез хаклы, Бөек Ватан сугышына, 1960 еллар уртасыннан башлап,  илебезнең фәнни һәм фәнни-популяр тарихи әдәбиятында зур игътибар бирелә. Татарстан Бөек Ватан сугышы тарихын өйрәнү ягыннан бәхетле: 1970 еллар ахыры – 1980 еллар башында бу юнәлештәге 2 фундаменталь монография басылып чыкты: берсе фронт, икенчесе тыл буенча. Аларның авторы –  Җәмил Гыйльманов. Ул 1944 елда Чехословакия территориясендәге сугышларның иң кызган вакытында фронтка эләгә. Фронттан кайткач, үзен тарих фәненә багышлый, фәнни эзләнүләренең темасы итеп «Татарстанның сугыш елларына керткән өлеше»н сайлый.
Җәмил Гыйльманов эшен аның иң яхшы укучысы Айсылу Кәбирова дәвам итә, ул советтан соңгы чорда Бөек Ватан сугышы буенча берничә фәнни китап бастырып чыгара.
Кызганычка, 2020 елда ул вакытсыз вафат булды, һәм безнең Яңа тарих бүлегендә Бөек Ватан сугышы буенча тикшеренүләр юнәлеше йомшарып калды. Әмма Бөек Җиңүнең 80 еллыгыннан без читтә кала алмадык. Бүгенге көндә Бөек Ватан сугышы темасының шактый тулы яктыртылуын исәпкә алып, без эксклюзив – календарь формасындагы фәнни-популяр китап төзергә булдык. Һәр көн Бөек Ватан сугышы елларында Татарстан тарихын, теге яки бу татарстанлы, татарның фронтта яисә тылдагы язмышын чагылдыра. 

– Ни өчен нәкъ менә календарь формасы сайланды? 
– Бүген календарь формасы, минемчә, бик актуаль. Татар халкының китап нәшрияты тарихында календарьлар мөһим урын алып торган. Бу уңайдан Каюм Насыйриның тематик тарихи-мәдәни альманахлардан торган атаклы календарьларын искә төшерергә мөмкин. Шуңа күрә безнең календарь – билгеле бер дәрәҗәдә традицияләргә хөрмәт, татар халкының мәдәни чыганакларына әйләнеп кайту.
Икенче яктан, безнең мул иллюстрацияле календарь стиле буенча яшьләр арасында популяр булган комиксларга охшаган. Аны теләсә кайсы биттә ачып, Бөек Ватан сугышы елларындагы Татарстан һәм татар тарихыннан ниндидер истәлекле факт белән танышырга мөмкин. Календарь калын китап сыйфатында тәкъдим ителсә дә, аны башыннан ахырына кадәр уку мәҗбүри түгел. Анда популяр формада бәян ителгән, чорны эмоциональ яктан төгәл чагылдырырга мөмкинлек биргән истәлекләр, фактлар урын алган.

–Календарь өчен материал туплаганда нәрсәләргә игътибар ителде?
– Календарь өчен материал сайлап алганда, без фронттагы батырлыкларга, фаҗигале югалтуларга, сәнәгатьнең һәм авыл хуҗалыгының төрле тармакларындагы фидакарь хезмәткә, җиңүгә илһам биргән фән, әдәбият һәм сәнгатьнең өлешенә, кырыс көндәлек тормышка игътибар иттек. Шул ук вакытта басмада 1941-1945 еллардагы икътисади һәм мәдәни казанышларга да  урын бирелә. Мәсәлән, анда Бөтендөнья һәм Бөтенсоюз дәрәҗәсендәге фәнни ачышлар, спектакль премьералары, сәнгать эшлеклеләренең яңа әсәрләр иҗат итүләре яктыртыла.

–Сугыш чоры материалларын көнен-көнгә туплау, бер-берсе белән бәйләү бик күләмле эш. Моны ничек башкарып чыга алдыгыз? 
 – Иң башта басылган әдәбиятны, вакытлы матбугатны өйрәнеп, даталар исемлеген төзү эше алып барылды. Әйтергә кирәк, материалны 366 куш биткә бүлү, һәр көнгә азмы-күпме бер үк күләмдә материал туры китерү җиңелләрдән булмады. Кайбер көннәргә бәйле материал бик күп иде, кайберләре исә – мәгълүматка сай, бөтенләй буш калганнары да бар иде. Кайбер бик мөһим материалларны урнаштыруда кыенлыклар булды: конкрет датасы булмау сәбәпле, бик күп чыганакларны кат-кат өйрәнергә туры килде. Узган елның октябрь аеннан башлап, бүлегебез хезмәткәрләре, башын күтәрмичә, шимбә-якшәмбеләрсез, бәйрәмнәрсез Җиңү календаре өстендә эшләде. Бүгенге көнгә ул тәмамланган. Иллюстрацияләр, исемлек, географик, төшенчәләр һәм библиографик күрсәткечләр белән бергә күләме якынча 800 бит тәшкил итә.

– Җиңү календарен татар телендә дә булдыру нияте бармы?
– Календарьны татар теленә тәрҗемә итүне әлегә планлаштырмадык. Ләкин татар фронт газеталарыннан материал биргәндә без татарча текстны китерәбез һәм янәшәсендә тәрҗемә бирәбез. Киләчәктә, Календарь кызыксыну уятса, аны тулыландырылган рәвештә, шул исәптән татар телендә дә бастырып чыгарырга мөмкин булачак.

Гүзәл Камалова.