Тарихчы Фәйзелхак Ислаев: «Мөмкинлекләр кешелеккә тискәре тәэсир итте»

- Фәйзелхак әфәнде, сез Бөек Ватан сугышыннан соң күп балалы гаиләдә тугансыз. Балачагыгыз җиңел булмагандыр. Белемгә омтылу, тарих белән кызыксыну каян килде?
- Тарих белән кайчан кызыксына башлавымны төгәл генә әйтә алмыйм. X сыйныфка кадәр мин татар мәктәбендә белем алдым. Ул елларда безнең якларда татарча укыталар иде. Сигез ел үзебезнең авыл мәктәбендә белем алдым, аннан күрше авылга йөреп укыр­га туры килде. Русча сөйләшүдә кыенлыклар бар иде, әмма әкренләп русча сөйләшергә дә өйрәндем. Мәктәпне 1963 елда тәмамладым. Шул елны әти авырып вафат булды. Аңа кадәр ун ел алдан әни үлгән иде, безне үги әни тәрбияләп үстерде. Гаиләдә баш булып мин идем, мәктәпне тәмамлауга, югары уку йортына укырга керә алмадым. Әни ул вакытта пенсиядә иде, миннән кечкенә ике энекәш бар, аларны ташлап китеп булмады.

Мәктәптән соң мәктәпкә лаборант итеп эшкә алдылар. Бер ел үткәч, Пермь университетының тарих факультетына читтән торып укырга кердем. Әлеге дә баягы русча белмәвем монда да сизелде, әмма имтиханнарны «4»кә һәм «5»кә бирдем. Ул заманда хәзерге кебек акча «төртү» юк иде, андый әйбер булырга мөмкинлеге безнең башка да кермәде.
Уку бик авыр булды. Мәктәптә әйбәт укысам да, русча начар сөйләшүем сәбәпле, имтиханнарда «3»леләр ала башладым. Бу миңа килешми иде. Бик озак үгетләгәннән соң гына әни Пермьгә күчүемә ризалык бирде. Беренче вакытларда төзелештә, аннары заводта слесарь булып та эшләдем.

- Фәнгә ни рәвешле кереп киттегез?
- Укырга керүемнең максаты - укытучы булу иде. Университетны тәмамлагач, өйләндем, бер айдан соң армиягә алып киттеләр. Мин кайтканчы, кызым туды.
Армиядән кайткач, шул ук эшкә бардым, бригадир итеп алдылар. Аннан соң завод каршындагы училищеда укыттым. Анда да озак эшләргә туры килмәде, 1973 елның февралендә парткомга дәшеп алдылар һәм «партия кабинеты» мөдире итеп эшкә билгеләделәр. Анда ун ел эшләдем. Шунда эшләгәндә фәнгә кереп киттем дә инде, чөнки белем алмыйча, укымыйча матди хәлне яхшыртырга, алга таба үсәргә мөмкин түгел иде.

Шул рәвешле аспирантурага укырга кердем. Ул заманда өлкән укытучы яки кандидат булганнарга 250 сум түлиләр иде, доцент булсаң - 320 сум. Мин шуны уйладым да Пермь университетының КПСС тарихы кафедрасына аспирант булып кердем. Анда фәнни җитәкчем итеп бик танылган тарихчы Яков Волин билгеләнде. Ул мине чын тарихчы итеп формалаштырды һәм мин аңа бик рәхмәтле. Тарихта азмы-күпме үз өлешемне керткәнмен икән, моның барысында да аның хезмәте зур. Ул бик кызык, таләпчән иде. Мин тормышымда аның кебек кешене башка очратмадым.
Ул чакта үземне профессор булырмын дип күз алдыма да китермәдем. 1985 елларда ил башына Михаил Горбачев килде. Илдә үзгәртеп корулар башланды, архивлар ачылды. Шул чорда гражданнар сугышы вакыйгалары белән кызыксына башладым, архивларда бик күп утырдым, өйрәндем.

1993 елда Казанга килдем. Ул елларда, бөтен дөнья җимерелгән чорда, без терәкне Татарстанда табарга ниятләдек.

- Һәр язучы өчен аның теләсә кайсы әсәре баласы кебек якын. Тарихчы өчен аеруча да, чөнки тарихи хезмәт язу белем һәм сәләт кенә түгел, ә сабырлык та сорый. Беренче эшләр бигрәк тә истә кала. Сез үзегезнең тәүге фәнни хезмәтегезне хәтерлисезме?
- Беренче фәнни хезмәтне партия хезмәтендә вакытта башкардым. Гади эшкә дә иҗади якын килергә тырыша идем. Ул заманда икътисади белем дигән курслар бар иде, икътисади терминнар, аның беренче баскычларын партиядәге кешеләргә өйрәтәләр иде. Шул укуларны оештыручы буларак, аның нәтиҗәсен белү максатыннан, социологик сораштыру уздырдым. Анкеталар эшләдем, ЭВМ ярдәмендә аның нәтиҗәсен исәпләү буенча программа төзелде һәм, шуларга нигезләнеп, мәкалә яздым. «Сәяси агарту йорты»ның журналы шул язманы бастырып чыгарды. Бу минем беренче фәнни хезмәтем иде.

Китапларга килгәндә, аларны Казанга күченеп килгәч бастыра башладым. 1999 елда «Провославные миссионеры в Поволжье» дигән басмам дөнья күрде. Шуны да әйтергә кирәк, әлеге китапта «керәшен конторы»ның тарихы язылган. 1731-1764 елларда татар халкын чукындыру буенча керәшен конторы эшләгән. Үзенә күрә бик кызыклы гына китап килеп чыкты.
1990 елларда бик авыр, фә­кыйрь чак иде. Шулай да бу хезмәтне яздым, ул зур эшнең башы булып чыкты. Аны дәвам иттереп, ХVIII гасыр буенча гомумән күзәтү эшләдем һәм докторлык диссертациясе итеп якладым. Әлеге диссертацияне язганда Батырша белән бәйле тарихка да тап булдым һәм аның татар галимнәре, татар тарихчылары тарафыннан өйрәнелмәгән вакыйгалар икәне ачыкланды. Бу өлкәдә минем кебек белгеч Россиядә генә түгел, дөньяда да юк. Махсус бу тема өстендә эшләүчеләр бик сирәк, берничә кеше генә. Әлеге теманы өйрәнергә ярдәм иткәне өчен фәнни консультантым Индус Таһировка рәхмәтлемен.

^{Фәйзелхак Ислаев гаиләсе белән.}

- Сез зур тәҗрибәле профессор һәм укытучы. Белем бирү карьерагызны башлагандагы студентлар белән хәзерге чор студентлары арасында нинди аерма күрәсез?
- Элек студентлар белемгә бик нык омтылалар иде. Аның төпле белеме дә булмагандыр, әмма ул студентларга лекция укып, семинарга биремнәр биреп җибәрсәң, алар азмы-күпме әзерләнеп килә иде. Хәзер андый студентлар бик сирәк. Семинарга ноутбук, планшетлар тотып килә. Сорау бирсәң, тиз генә интернетка кереп, шуннан җавабын карый да укып бирә. Нәрсә укыганыңны үзең аңладыңмы соң, дип сорасаң, аңламаганы йөзенә чыга.

Мин моның сәбәбен аңлый алмыйм. Кеше буларак фикер йөртә торган механизм үзгәрмәде бит инде. Тормышыбызга техника килеп керде, мөмкинчелекләр артты. Шул мөмкинчелекләр кешелеккә бик тискәре тәэсир итте. Бәлки без аны аңлап та җиткермибездер, әмма безнең замана кешене бозды дип уйлыйм. Бу - капитализмга күчүнең тискәре йогынтысы.

Әлбәттә, бөтен студентлар да андый түгел. 25 кешелек төркемдә укый торган өч-дүрт студент та була.

- Иң зур казанышыгыз дип нәрсәне атый аласыз?
- Хезмәтләрем арасында иң ­зурысы дип «Борынгы актлар Россия дәүләт архивы»нда җимерелгән татар мәчетләренең исемлеген табуны әйтер идем. Бу үзенә күрә бер могҗиза.