Җанга уелган бизәкләр

Шул гомер эчендә үзен-үзе генә түгел, ә милли мирасыбызны да саклап килгән әлеге фабрикада булган һәркем үзен ихтыярсыз икенче вакыт яссылыгына эләккәндәй хис итми калмыйдыр. Фабрикада беренче станок 1927 елда куелган дип әйтүе генә ансат, ә бит шундый ук агач станоклар бүгенгәчә тора анда. Кайдан табасың мондый туку станокларын хәзер? Дөрес, булса-калса, музейларда, чормаларда. Шуңа күрә әле бүген дә дөбер-шатыр эшли торган цех (ә ул чын мәгънәсендә шулай) кулланучыларны гына түгел, халык иҗатының сирәк очраган бер төре буларак, белгечләрне дә, туристларны да күпләп җәлеп итә. Фабрика туристлык маршрутына кергәнлектән, биредә аяк асты тынып тормый. Килүчеләр, әлбәттә инде, буш кул белән китми. Киҗе-мамык, җитен кебек табигый чималдан эшләнгән әйберләргә ихтыяҗ зур. Җитмәсә, кулдан тукылган булуы продукциянең дәрәҗәсен янә бер башка үстереп җибәрә. Чып-чын кулланма-гамәли сәнгать әсәре шул алар! Тагын бер уникальлеге шунда: музейларда сакланып калган борынгы эскәтер, сөлге-ашъяулык үрнәкләре буенча борынгы бизәкләрне кайтаруга да зур игътибар бирә алар.

Алексеевск тукучыларының кулдан тукылган бизәкләренең даны Сабан туйлары белән бергә Әстерханнан алып, Владивостокка, Парижга, Брюссельгә кадәр барып җитте. Татарстан җирендә җитештерелгән эксклюзив товарларны Монголиядә дә үз иткәннәр.

Тарихны барлаганда...
Мәгълүм ки, тукучылык белән элек-электән хатын-кыз шөгыльләнгән. XIX гасырда ук Алексеевскида эрләүчеләр мануфактурасы буларак нигез салынган оешманы да Макариха атлы ханымның исеме белән бәйлиләр. Явызлыгы белән аты чыкса да, эшләгән кешенең кадерен белгән, диләр аны. Дәлиле дә бар: бик нык эшләүчеләргә күлмәклек тукыма белән бер пар галош бирүе тарихка кереп калган. Трикотаж, бүрек, эрләү-бәйләү цехларын үз эченә алган «Ударница» әртиле тора-бара менә шушы эрләү мануфактурасыннан үсеп чыккан да инде. Бөек Ватан сугышы да әртил эшенә үз төзәтмәләрен керткән - шырпы цехы эшли башлаган. 50нче елларда исә предприятие, җиһаз ясаучы осталарны, тимерчеләрне берләштергән «Удар хезмәт» әртиле белән кушылып, райпромкомбинат булып киткән. Әлбәттә инде, кушылу нәтиҗәсендә, хезмәт күрсәтү төрләре дә күзгә күренеп арткан. Шулай да тимерче белән тукучының икесе ике яссылыкта булуы көн кебек ачык. Шуңа да үз аягында шактый нык басып торган фабриканың 1968 елдан мөстәкыйль үсеш юлын сайлавы гаҗәп түгел. Җырлап эшләүгә йөз тоткангамы, ул елларда хәтта үзенең хор коллективына кадәр була фабриканың.

- Предприятиенең үсешенә заманында аның директорлары Николай Жирнов, Олег Зайцевлар зур өлеш кертә. Әйтик, Олег Зайцев килгәч, яңа корпус белән беррәттән, эшчеләргә фатирлар да төзелә башлый. Станоклар кайта, предприятие транспортлы була, - ди биредә 30 ел өзлексез эшләүче Фирая ханым Сергеева, үткәннәрне барлап.

Хәер, 1999 елда «Алексеевск нәфис туку фабрикасы» җаваплылыгы чикләнгән җәмгыятьнең директоры итеп билгеләнгәч, Фирая Сергеевага да (башта ул баш бухгалтер вазифасын башкара) шактый сынаулар аша узарга туры килә, коллективны 90нчы еллардагы икътисади кризистан исән-имин алып чыгу бурычы йөкләнә. Төзелештәге кирпеч белән измә кебек, фабрикада да чималың булса эш бара, булмаса - юк. Ә бу - акчасызлыктан интеккән, чималдан җилләр искән чор. Бәхетләреннән, ул чактагы район хакимияте башлыгы Алексей Демидов белән бер фикердә булалар: «Ничек кенә булмасын, предприятиене саклап калырга!» Чарасы да табыла. Хакимият башлыгы ике тонна ак май бирә фабрикага. Алыш-биреш-бартер заманында бу инде кызыл мал. Шул майның бер тоннасын Вахитов исемендәге химкомбинатта сабын-порошокка әйләндерсә, 0,5 тоннасын ул чагында эшләп торган «Заря» кондитер фабрикасында печенье, конфетка әйләндерә Фирая ханым. Майның калган 0,5 тоннасы Костромага юл ала. Шул рәвешле кулга кергән әйберләрне алыш-биреш итә торгач, Костромодан ике тонна җеп төяп кайта Фирая Сергеева. Кем әйтмешли, төяп бара, төяп кайта. Шулай итеп, каккан бер генә казыкка да хилафлык китермичә, югалтуларсыз, фабриканы саклап кала алалар. Алай гына да түгел, тора-бара киңәеп тә китәләр - тукучылар белән янәшә тегүчеләр цехы да барлыкка килә. Дөрес, бүген элеккеге кебек аерым-аерым цехларда җеп буяп, агартып, бер катлы җептән икешәр-өчәр катлы җеп катып, чимал эшкәртеп ятмыйлар - әзер чимал белән эш итәләр. Билгеле инде, коллектив та 300 кешелек түгел - ике цехта (тегү, туку) 50дән артык кеше эшли.

Тәҗрибә, тырышлык, традицияләр...
Тукучылар арасында яшьләр берән-сәрән генә. Нигездә, барысы да 30-35әр ел эшләгән, күзне йомган килеш тә нәрсәнең кайда икәнен чамалый торганнар. Әйтик, предприятие ветераны Надежда Смелова цехка мәктәпне тәмамлауга ук килгән. Берничә айдан аның эшли башлавына 40 ел тула. 55 яше уңаеннан, мәдәниятне үстерүгә керткән өлеше, күпьеллык нәтиҗәле хезмәте өчен, Россия Мәдәният министрлыгының Рәхмәт хатына лаек булган.

- Эшемне бик яратам. Әнием Елизавета Михайловна да шушында 35 еллап эшләде, пенсиягә дә моннан китте. Әти ягыннан апам Валентина Шәйхетдинова да тукучы иде. Үз гомеремдә мин дә бик күп нәрсәләр тукыдым, аның хәзер исәбе-хисабы да юк инде, - ди Надежда һәм моннан 35 ел элек булган вакыйгаларны хәтерендә яңартып ала. - Кияүгә чыкканда да бирнәгә тукылган эскәтерем дә, сөлгем дә бар иде. Аларны цехтагы кызлар тукып бирде. Үзем ул вакыттта салфеткада утыра идем. Ә инде кызларым Юлия белән Марина кияүгә чыкканда, аларга «Совет да любовь» дигән салфеткаларга кадәр тукыдык, - ди ул.

Лилия Черкесова, Валентина Кокуркина, Лена Ермолаева, Елена Егоровалар да, сүзгә кушылып, шактый истәлекләр белән уртаклаша алган булыр иде. Ни генә сөйли башласалар да, очы-очка ялганып бара, чөнки монда сүз аерым бер кеше турында гына түгел, ә тукучы династияләр турында бара. Әйтик, менә Лилия Черкесованың өч апасы да фабрикада эшләгән. Новиковалар, Бахимовалар турында сөйли башласаң, гомумән тулы бер нәселне «кузгатырга» кирәк булачак. Аларның фабрикадагы гомуми эш стажы 150-200 ел белән исәпләнә. Бу традиция бүгенгәчә дәвам итә. Фирая ханымның үзенең кызы Елизавета да, финанс институтын тәмамлап, инде менә сигезенче елын фабрикада эшли. Үз тарихы, үз традицияләре булганга да, оешуына 100 ел тулганда, фабрика музейлы булырга тиеш дигән максатлары да бар. Бу юнәлештә оештыру эшләрен инде башлап та җибәргәннәр. Хатирәләр белән уртаклашырга әзер торучылар да юк түгел - кайчандыр үзләре эшләгән коллективның ярдәмен тоеп яшәүче 120ләп пенсионеры бар фабриканың.

Иң кызыгы шунда: тукучылар алдында бернинди схема, бернинди күрсәтмә юк. Җанга сеңгән бизәкләр белән генә шулай виртуозларча эш итеп була торгандыр шул! Татар, мордва, чуваш, удмурт бизәкләре дә очрый. 35 еллап тукучы булып эшләүче Надежда Ветлугинадан, шау-шулы цех, физик хезмәт ялыктырмыймы, бу бизәкләрнең исемнәре бармы, дип төпченәм.

- Нинди ялыгу ди инде! Күнегелгән. Аның каравы җылы, якты, чиста, Аллага шөкер! Бизәкләрнең бөтенесен дә яратам, аларның ничек аталуын бөтенләй дә белмим, бу турыда уйлаганым да булмады. Шунысы бар: бу эштә бик игътибарлы булырга кирәк. Әле менә сөйләшеп торган арада, бер җепне уздырып җибәргәнмен. Хаталансаң, аны үзең шунда ук күрәсең. Кире сүтәргә туры килә, - ди ул.

Бизәкләрне дә үзләре уйлап таба икән. Мастер, эш кушканда, тукыманың үлчәмен генә бирә, диләр. Соңгы вакытларда метражлы тукыма да җитештерә башлаганнар. Тукыманың озынлыгы 20 метрга кадәр җитәргә мөмкин икән. Ә өстә зу-у-ур кәтүккә охшаган җайланмага (алар аны нигез дип атый) чорналган җепнең озынлыгы 140 метрга кадәр җитә икән. Бер ай эчендә тукып бетерәбез без аны, диләр тукучылар. Ә әзер тукымадан ниләр генә тегеп бетермәгәннәр. 30 еллап фабрикада эшләүче Галия Бариева да, юкка гына: «Бу - чып-чын хатын-кыз эше!» - дими бит инде. Аның үзен дә кайчандыр авиазаводта тимер-томыр арасында эшләгән кеше димисең. Баксаң, Ташкенттан бертуган абыйсы янына кунакка кайткан җирдән кияүгә чыгып калган икән ул Алексеевскида. Калган һәм үкенми, сөйгән ярын гына түгел, җанына якын хезмәтне дә шушында тапкан. Ә цехның чыннан да үзенә генә хас ритмы бар. Шак та шок килеп, берсе икенчесен куәтли-куәтли эшли кебек алар. Берьюлы 15ләп станок эшләп утыра.

_{«Туку - чып-чын хатын-кыз эше», - ди Галия Бариева.}

- Станокларыбыз бар анысы, җыйсак, 35не дә корып куя алабыз, - ди Фирая ханым бу уңайдан.

Хикмәт залда ничә станок торуда гына булса икән. Хикмәт - башкада. Менә шушы кечкенә генә коллектив, бөтен дөньясы автоматлаштырылып, компьютерлаштырылып беткән бер заманда агач станокларда, кул хезмәте белән, сандык төпләрендә генә күрергә мөмкин булган кызыл башлы чүпләмле сөлгеләребезне алдыбызга китереп сала. Станокка тарттырылган җепләр, һич арттырусыз, һәркайсыбызны үткән мирасыбыз белән тоташтыра. Нәкъ менә шуның өчен дә әлеге цех Россия Мәдәният министрлыгының аерым күзәтүе астында тора да бүген. Үткән атнада Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият, сәнгать институтының сәнгать фәннәре кандидаты Роза Солтанова җитәкчелегендәге тасвири һәм гамәли сәнгать бүлеге хезмәткәрләре экспедициядә булып китте аннан. Халык иҗатының бер төре булып исәпләнелгән тукучылык эшендә сәнгать белгечләрен, рәссамнарны җәлеп итәрлек нәрсәләр дә әйтеп бетергесез. Фабриканың тарихы гына түгел, һәр тамга-символ үзе бер ачыш монда...