«Безнең шәһәрнең серләре» нинди серләрне ачты?

Пьеса өчен һөҗүм иткәннәр

Комедия 1911 елда язылган, шул ук елның 11 ноябрендә «Сәяр» труппасы тарафыннан сәхнәгә куелган. 1913 елда басылып чыга. 1929 елда тагын бер мәртәбә сәхнәләштерелә. Шуннан соң пьесаның бүгенге көнгә кадәр куелганы булмый. Бары тик 1952 елда гына Камал әсәрләреннән торган инсценировкада өзеге генә күрсәтелә. 1979 елда исә радиоспектакль буларак яздырыла.

«Безнең шәһәрнең серләре» тамашачыда шул кадәр көчле хисләр тудыра ки, спектакль куелганнан соң хәтта Камалга һөҗүм дә итәләр.
Габдулла Тукай да спектакльне ошата, «Ялт-йолт» журналының 31нче номерында, аңа багышлап, «Былтырның хисабы» дигән сатира яза.
«Былтыр Галиәсгар Камал «Безнең шәһәрнең серләре»н чит шәһәрләргә сөйләде дә куйды. Электә чит шәһәрләрдә йөргәндә, синең янга киләләр дә: «Казан ничек? Андагы халык ничек? Андагы «Шәрык клубы» ничек? Фәлән ничек?» – дип йөдәтеп бетерәләр иде. Әлбәттә, эчләреннән Казан һәм аңа бәйләнгән нәрсәләр турында бик мактаулы җавап көтәләр иде. Бирмәсәң, оят бәдбәхеткә, бирсәң кыен, ул акчаны тапкан бит ошбу муен, – дигән шикелле, Казан вә казанлылар турында ялганлап сөйлисе килми иде. Ялганламасаң, аларның яхшы уйларын бозу була иде. Менә хәзер алар «Безнең шәһәрнең серләре»н укысыннар да белсеннәр, кемнәр барын күрсеннәр», – дигән сүзләр бар анда.

Кадимчеләрне фаш итү

Нәрсәсе белән үзенчәлекле соң бу әсәр? Бер гасыр элек язылган пьесаны кабат күтәрергә кирәк идеме? Әтнәлеләр, бер тавыштан: «Кирәк!» – ди.
Әсәрнең нигезендә кадимчеләр (иске карашлы кешеләр) һәм җәдитчеләр (алдынгы карашлы татарлар) арасындагы кискен конфликт ята. Биредә мулла булып йөрүчеләрнең, җәмәгать эшендә катнашкан, бай татарларның никадәр бозык, кара эчле булуы сурәтләнә.

Спектакль хәйрия утырышы белән башланып китә. Биредә алдынгы карашлы татарлар башкаларга төрле эш башкару өчен акчалата ярдәм күрсәтергә тиеш. Кайчандыр бу эшне җәдитчеләр башлап җибәргән булган, ләкин олыраклар алардан бу урынны тартып алган. Хәзер бар карарга «отказ» дигән мөһер генә сугып утыралар. Ә хәйрия мәҗлесе аларга сыра, аракы эчәргә ресторанга киткән вакытта хатыннарын ялганлау чарасы гына.
Театрны, әдәби кичәләрне дә алар гөнаһлы урын дип кенә атый. «Дуңгыз ите ни дә, театр ни» дигән сүзләр еш яңгырый спектакльдә. Әлеге «изге» җаннар бозау итен дә ашамый – рус ите, дуңгыз ите белән бер ди аны. Аракы эчсәләр дә, бары хәләл ит белән генә иснәнеп куялар. Әфьюн тарту, фәхешханәләргә баруны гөнаһка тиңләми алар.

 
Хатын-кызларның мескен хәлен дә фаш итә драматург. Кадимчеләр аларны ит кисәгенә генә тиңлиләр. «Хатын-кыз – таза хайван ул», – дип берсен-берсе уздырып, хатыннары тарафына әллә нинди сүзләр әйтәләр. Шул ук вакытта урамнан үткән-барган берәр кызны чеметеп алырга тартынмыйлар. Шул рәвешле кече хатынлыкка кыз эзлиләр.

«100 ел эчендә берни үзгәрмәгән»

Әтнә театры директоры Ленур Зәйнуллин сүзләренчә, спектакль инде узган елны ук сәхнәгә куелырга әзер булган.
– Узган елны «Бәхет кошы» (Морис Метерлинк) спектаклен куйдык. Аннан соң театрның 100 еллыгын зурлап үткәрдек. Чаралар күп булды, шуңа күрә без әлеге әсәрне быелгы сезонга калдырдык. Әле бит быел Галиәсгар Камалның тууына 140 ел була. Безнең шундый зур әсәргә алына алырлык көчебез булуын исбатлыйсы килде. Элек безне, куелган әсәрләргә алынасыз, дип тәнкыйтьлиләр иде, шуңа да без күптәннән куелмаган пьесага алынырга булдык. Халыкка уйланырга җитди проблема күтәрелгән монда, – ди Ленур Зәйнуллин.

Гадәттә, «Кече шәһәрләр театрлары» проекты кысаларында куелган спектакльләргә режиссерларны читтән чакыралар. Әтнә театры үз режиссерлары – Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе Рамил Фазлыевка тугры булып калган.
– Мин аннан башка бүтән бер кешегә дә әлеге пьесаны ышанып тапшыра алмадым, – ди театрның директоры.
Пьесада уңай һәм тискәре геройларга бүленеш кискен сизелсә дә, беренче планга чыккан төп герой юк диярлек. Шул ук Казанга өйләнергә дип килгән Себер баен (Айдар Вәлиев) да төп герой булып күзаллап булмый, ул бары читтән күзәтүче генә.

– Өйләнергә килдем дисә дә, Себер бае Казанга дөреслек эзләп килә. Себердә, читтә торгач, аңа Казанда татар халкы шулкадәр яхшы яши төсле тоела. Дини яктан да, әхлак ягыннан да Казан идеал кебек була аңа. Ләкин монда килгәч, бөтен җитешсезлекләрне күреп, күзе ачыла. Монда Себер бае гына яхшы, ул гына дөрес дип әйтеп булмый. Әсәрдә һәркемнең үз дөреслеге. Галиәсгар Камал 100 ел элек нәрсә булачагын ничек күрә алгандыр, әле дә шул ук проблемалар белән яши бит татар халкы, – дип сөйләде үз роле турында Айдар Вәлиев.
Шунысы да мөһим, бу – Камалның кинематография алымнары белән язылган беренче пьесасы. Сәхнәдә бер-берсен алмаштырып торган өзек-өзек кыска сюжетлар да шуны дәлилли.

Режиссер заманча алымнар да кулланудан тартынмаган. Әйтик, композитор Марат Әхмәтшин язган музыка заманча яңгырады. Сәхнә дә үзенчәлекле бизәлгән иде. Россиянең атказанган, Татарстанның халык рәссамы Сергей Скоморохов сәхнә артын төрле төстәге мозаикаларны хәтерләткән пыялалар белән бизәгән иде. Ут алмашынган саен, пыялалар да төрле төскә кереп җемелдәп торды. Рәссамның бу алымы элеккеге бай йортларындагы витражларны хәтерләтте. Спектакль Тукай шигыре белән тәмамланды.

100 ел элек язылган әсәр булса да, спектакльне тамашачы бик яратып, зур кызыксыну белән карады. Ак яулыклы әбиләрең дә тамашачы залыннан үзара кызып-кызып фикер алышты. Халыкта кызыксыну уята алган икән, димәк, премьера уңышлы килеп чыккан инде. Әтнә районы башлыгы Гәбделәхәт Хәкимов та, сәхнәгә чыгып, спектакль турында үз фикерен белдерде.

– Әсәр 100 елдан артык язылган, ләкин мондагы проблемалар бүген дә актуаль. Үзегез дә игътибар иткәнсездер, 100 ел эчендә җәмгыятьтә әллә нинди күп үзгәреш булмаган. Артистлар кимчелекле якларны бик оста җиткезделәр. Сәхнә, сәнгать булганда, мондый җитешсезлекләр кимер дип өметләнәм, – диде ул.

12+
Фотолар: tatar-inform.ru